\engtitle{.. hitopadeshaH ..}## \itxtitle{.. hitopadeshaH ..}##\endtitles ## ma~NgalAcharaNam siddhiH sAdhye satAmastu prasAdAt tasya dhUrjaTeH | jAhnavI\-phena\-lekheva yan\-mUrdhni shashinaH kalA || 1|| shruto hitopadesho.ayaM pATavaM saMskR^itoktiShu | vAchAM sarvatra vaichitryaM nIti\-vidyAM dadAti cha || 2|| vidyA\-prashaMsA ajarAmaravat prAj~no vidyAmarthaM cha chintayet | gR^ihIta iva kesheShu mR^ityunA dharmamAcharet || 3|| sarva\-dravyeShu vidyaiva dravyamAhuranuttamam | ahAryatvAd anarghatvAd akShayatvAchcha sarvadA || 4|| saMyojayati vidyaiva nIchagApi naraM sarit | samudramiva durgharShaM nR^ipaM bhAgyamataH param || 5|| vidyA dadAti vinayaM vinayAd yAti pAtratAm | pAtratvAt dhanamApnoti dhanAd dharmaM tataH sukham || 6|| vidyA shastraM cha shAstraM cha dve vidye pratipattaye | AdyA hAsyaya vR^iddhatve dvitIyAdriyate sadA || 7|| yan nave bhAjane lagnaH saMskAro nAnyathA bhavet | kathA\-chchhalena bAlAnAM nItistad iha kathyate || 8|| mitra\-lAbhaH suhR^id\-bhedo vigrahaH sandhireva cha | pa~ncha\-tantrAt tathAnyasmAd granthAd AkR^iShya likhyate || 9|| atha kathA\-mukham asti bhAgIrathI\-tIre pATaliputra\-nAmadheyaM nagaram | tatra sarva\-svAmi\-guNopetaH sudarshano nAma narapatirAsIt | sa bhUpatirekadA kenApi pAThyamAnaM shloka\-dvayaM shushrAva \-\- aneka\-saMshayochchhedi parokShArthasya darshakam | sarvasya lochanaM shAstraM yasya nAstyandha eva saH || 10|| yauvanaM dhana\-sampattiH prabhutvamavivekitA | ekaikamapyanarthAya kimu yatra chatuShTayam || 11|| ityAkarNyAtmanaH putrANAmanadhigata\-shAstrANAM nityamunmArga\-gAminAM shAstrAnanuShThAnenodvigna\-manAH sa rAjA chintayAmAsa | ko.arthaH putreNa jAtena yo na vidvAn na dhArmikaH | kANena chakShuShA kiM vA chakShuH pIDaiva kevalam || 12|| ajAta\-mR^ita\-mUrkhANAM varamAdyau na chAntimaH | sakR^id duHkha\-karAv AdyAv antimastu pade pade || 13|| kiM cha \-\- varaM garbha\-srAvo varamapi cha naivAbhigamanaM varaM jAtaH preto varamapi cha kanyAvajanitA | varaM bandhyA bhAryA varamapi cha garbheShu vasatir na vAvidvAn rUpa\-draviNa\-guNa\-yukto.api tanayaH || 14|| sa jAto yena jAtena yAti vaMshaH samunnatim | parivartini saMsAre mR^itaH ko vA na jAyate || 15|| anyachcha \-\- guNi\-gaNa\-gaNanA.arambhe na patati kaThinI sa\-sambhramAd yasya | tenAmbA yadi sutinI vada bandhyA kIdR^ishI bhavati \? || 16|| api cha \-\- dAne tapasi shaurye cha yasya na prathitaM manaH | vidyAyAmartha\-lAbhe cha mAturuchchAra eva saH || 17|| aparaM cha \-\- varameko guNI putro na cha mUrkha\-shatairapi | ekashchandramastamo hanti na cha tArA\-gaNairapi || 18|| puNya\-tIrthe kR^itaM yena tapaH kvApyatiduShkaram | tasya putro bhaved vashyaH samR^iddho dhArmikaH sudhIH || 19|| tathA choktaM \-\- arthAgamo nityamarogitA cha priyA cha bhAryA priya\-vAdinI cha | vashyashcha putro.artha\-karI cha vidyA ShaD jIva\-lokasya sukhAni rAjan || 20|| ko dhanyo bahubhiH putraiH kushUlApUraNADhakaiH | varamekaH kulAlambI yatra vishrUyate pitA || 21|| R^iNa\-kartA pitA shatrurmAtA cha vyabhichAriNI | bhAryA rUpavatI shatruH putraH shatrurapaNDitaH || 22|| yasya kasya prasUto.api guNavAn pUjyate naraH | dhanurvaMsha\-vishuddho.api nirguNaH kiM kariShyati || 23|| hA hA putraka nAdhItaM gatAsv etAsu rAtriShu | tena tvaM viduShAM madhye pa~Nke gauriva sIdasi || 24|| tat kathamidAnImete mama putrA guNavantaH kriyantAm \? yataH \-\- AhAra\-nidrA\-bhaya\-maithunAni sAmAnyametat pashubhirnarANAm | j~nAnaM narANAmadhiko visheSho j~nAnena hInAH pashubhiH samAnAH || 25|| yataH \-\- dharmArtha\-kAma\-mokShANAM yasyaiko.api na vidyate | ajAgala\-stanasyeva tasya janma nirarthakam || 26|| yachchochyate \-\- AyuH karma cha vittaM cha vidyA nidhanameva cha | pa~nchaitAni hi sR^ijyante garbhasthasyaiva dehinaH || 27|| kiM cha \-\- avashyaM bhAvino bhAvA bhavanti mahatAmapi | nagnatvaM nIlakaNThasya mahAhi\-shayanaM hareH || 28|| anyachcha \-\- yad abhAvi na tad bhAvi bhAvi chen na tad anyathA | iti chintA\-viSha\-ghno.ayamagadaH kiM na pIyate || 29|| etat kAryAkShamANAM keShAMchid Alasya\-vachanam | puruShakArautkArShyamAha \-\- yathA hyekena chakreNa na rathasya gatirbhavet | tathA puruShakAreNa vinA daivaM na siddhyati || 30|| tathA cha \-\- pUrva\-janma\-kR^itaM karma tad daivamiti kathyate | tasmAt puruShakAreNa yatnaM kuryAd atandritaH || 31|| na daivamapi saMchintya tyajed udyogamAtmanaH | anudyogena tailAni tilebhyo nAptumarhati || 32|| anyachcha \-\- udyoginaM puruSha\-siMhamupaiti lakShmIr daivena deyamiti kApuruShA vadanti | daivaM nihatya kuru pauruShamAtma\-shaktyA yatne kR^ite yadi na sidhyati ko.atra doShaH || 33|| yathA mR^it\-piNDataH kartA kurute yad yad ichchhati | evamAtma\-kR^itaM karma mAnavaH pratipadyate || 34|| kAkatAlIyavat prAptaM dR^iShTvApi nidhimagrataH | na svayaM daivamAdatte puruShArthamapekShate || udyamena hi sidhyanti kAryANi na manorathaiH | nahi suptasya siMhasya pravishanti mukhe mR^igAH || 36|| tathA choktaM \-\- mAtA shatruH pitA vairI yena bAlo na pAThitaH | na shobhate sabhA\-madhye haMsa\-madhye bako yathA || 37|| rUpa\-yauvana\-sampannA vishAla\-kula\-sambhavAH | vidyA\-hInA na shobhante nirgandhA iva kiMshukAH || 38|| aparachcha \-\- pustakeShu cha nAdhItaM nAdhItaM guru\-sannidhau | na shobhate sambhA\-madhye jAra\-garbha iva striyAH || 39|| etachchintayitvA rAjA paNDita\-sabhAM kAritavAn | rAjovAcha \-\-bho bhoH paNDitAH \! shrUyatAM mama vachanam | asti kashchid evambhUto vidvAn yo mama putrANAM nityamunmArga\-gAminAmanadhigata\-shAstrANAmidAnIM nIti\-shAstropadeshena punarjanma kArayituM samarthaH \? yataH \-\- kAchaH kA~nchana\-saMsargAd dhatte mArakatIrdyutIH | tathA sat\-sannidhAnena mUrkho yAti pravINatAm || 40|| uktaM cha \-\- hIyate hi matistAta hInaiH saha samAgamAt | samaishcha samatAmeti vishiShTaishcha vishiShTatAm || 41|| atrAntare viShNu\-sharma\-nAmA mahA\-paNDitaH sakala\-nIiti\-shAstra\-tattva\-j~no bR^ihaspatirivAbravIt \-\-deva mahAkula\-sambhUtA ete rAjaputrAH | tat mayA nItiM grAhayituM shakyante | yataH \-\- nAdravye nihitA kAchit kriyA phalavatI bhavet | na vyApAra\-shatenApi shukavat pAThyate bakaH || 42|| anyachcha \-\- asmiMstu nirguNaM gotre nApatyamupajAyate | Akare padya\-rAgAnAM janma kAcha\-maNeH kutaH || 43|| ato.ahaM ShaN\-mAsAbhyantare bhavat\-putrAn nIti\-shAstrAbhij~nAn kariShyAmi | rAjA sa\-vinayaM punaruvAcha | kITo.api sumanaH\-sa~NgAd Arohati satAM shiraH | ashmApi yAti devatvaM mahadbhiH supratiShThitaH || 44|| anyachcha \-\- yathodaya\-girerdravyaM sannikarSheNa dIpyate | tathA sat\-sannidhAnena hIna\-varNo.api dIpyate || 45|| guNA guNaj~neShu guNA bhavanti te nirguNaM prApya bhavanti doShAH | AsvAdya\-toyAH pravahanti nadyaH samudramAsAdya bhavantyupeyAH || 46|| tad eteShAmasmat\-putrANAM nIti\-shAstropadeshAya bhavantaH pramANamityuktvA tasya viShNu\-sharmaNo kare bahumAna\-puraHsaraM putrAn samarpitavAn || \medskip\hrule\medskip %i \-\- 1 mitra\-lAbhaH atha prAsAda\-pR^iShThe sukhopaviShTAnAM rAjaputrANAM purastAt prastAva\-krameNa paNDito.abravIt \-\-bho rAja\-putrAH shR^iNuta \-\- kAvya\-shAstra\-vinodena kAlo gachchhati dhImatAm | vyasanena tu mUrkhANAM nidrayA kalahena vA || 1|| tad bhavatAM vinodAya kAka\-kUrmAdInAM vichitrAM kathAM kathayiShyAmi | rAja\-putrairuktam \-\-Arya \! kathyatAM | viShNu\-sharmovAcha \-\-shR^iNuta yUyam | samprati mitra\-lAbhaH prastUyate | yasyAyamAdyaH shlokaH \-\- asAdhanA vitta\-hInA buddhimantaH suhR^in\-matAH | sAdhayantyAshu kAryANi kAka\-kUrma\-mR^igAkhuvat || 2|| rAjaputrA UchuH \-\-kathametat \? so.abravIt \-\-asti godAvarI\-tIre vishAlaH shAlmalI\-taruH | tatra nAnA\-dig\-deshAd Agatya rAtrau pakShiNo nivasanti | atha kadAchid avasannAyAM rAtrau astAchala\-chUDAvalambini bhagavati kumudinI\-nAyake chandramasi | laghupatana\-nAmA vAyasaH prabuddhaH kR^itAntamiva dvitIyamaTantaM pAsha\-hastaM vyAghamapashyat | tamAlokyAchintayat \-\-adya prAtarevAniShTa\-darshanaM jAtam | na jAne kimanabhimataM darshayiShyati | ityuktvA tad anusaraNa\-krameNa vyAkulashchalati | yataH \-\- shoka\-sthAna\-sahasrANi bhaya\-sthAna\-shatAni cha | divase divase mUDhamAvishanti na paNDitam || 3|| anyachcha \-\-viShayiNAmidamavashyaM kartavyam | utthAyotthAya boddhavyaM kimadya sukR^itaM kR^itam | AyuShaH khaNDamAdAya ravirastaM gamiShyati || 4|| atha tena vyAdhena taNDula\-kaNAn vikIrya jAlaM vistIrNam | sa cha tatra prachchhanno bhUtvA sthitaH | asminn eva kAle chitragrIva\-nAmA kapota\-rAjaH sa\-parivAro viyati visarpaMstaNDula\-kaNAn avalokayAmAsa | tataH kapota\-rAjastaNDula\-kaNa\-lubdhAn kapotAn prAha \-\-kuto.atra nirjane vane taNDula\-kaNAnAM sambhavaH | tan nirUpyatAM tAvat | bhadramidaM na pashyAmi prAyeNAnena taNDula\-kaNa\-lobhenAsmAbhirapi tathA bhavitavyam | ka~NkaNasya tu lobhena magnaH pa~Nke sudustare | vR^iddha\-vyAghreNa samprAptaH pathikaH sammR^itaH || 5|| kapotA UchuH \-\-kathametat \? kathA 1 so.abravIt \-\-ahamekadA dakShiNAraNye charann apashyameko vR^iddho vyAghraH snAtaH kusha\-hastaH saras\-tIre brUte \-\-bho bho panthAH \! idaM suvarNa\-ka~NkaNaM gR^ihyatAm | tato lobhAkR^iShTena kenachit pAnthena Alochitam \-\-bhAgyena etat sambhavati | kintu asmin Atma\-sandehe pravR^ittirna vidheyA | yataH \-\- aniShTAd iShTa\-lAbhe \-\-pi na gatirjAyate shubhA | yatrAste viSha\-saMsargo.amR^itaM tad api mR^ityave || 6|| kintu sarvatrArthArjana\-pravR^ittau sandeha eva | tathA choktam \-\- na saMshayamanAruhya naro bhadrANi pashyati | saMshayaM punarAruhya yadi jIvati pashyati || 7|| tan nirUpayAmi tAvat | prakAshaM brUte | kutra tava ka~NkaNam \? vyAghro hastaM prasArya darshayati | pAntho.avadat \-\-kathaM mArAtmake tvayi vishvAsaH \? vyAghra uvAcha \-\-shR^iNu re pAntha \! prAg eva yauvana\-dashAyAmahamatIva durvR^itta Asam | aneka\-go\-mAnuShANAM vadhAd me putrA mR^itA dArAshcha | vaMsha\-hInashchAham | tataH kenachid dhArmikeNAhamupadiShTaH | dAna\-dharmAdikaM charatu bhavAn iti | tad\-upadeshAdi\-dAnImahaM snAna\-shIlo dAtA vR^iddho galita\-nakha\-dantaH na kathaM vishvAsa\-bhUmiH \? uktaM cha \-\- ijyA.adhyayana\-dAnAni tapaH satyaM dhR^itiH kShamA | alobha iti mArgo.ayaM dharmasyAShTa\-vidhaH smR^itaH || 8|| tatra pUrvashchaturvargo dambhArthamapi sevyate | uttarastu chaturvargo mahAtmanyeva tiShThati || 9|| mama chaitAvAn lobha\-virahaH | yena sva\-hasta\-sthamapi suvarNa\-ka~NkaNaM yasmai kasmaichid dAtumichchhAmi tathApi vyAghro mAnuShaM khAdatIti lokApavAdo durnivAraH | yataH \-\- gatAnugatiko lokaH kuTTanImupadeshinIm | pramANayati no dharme yathA goghnamapi dvijam || 10|| mayA cha dharma\-shAstrANi adhItAni | shR^iNu \-\- maru\-sthalyAM yathA vR^iShTiH kShudhArte bhojanaM tathA | daridre dIyate dAnaM saphalaM pANDu\-nandana || 11|| prANA yathAtmano.abhIShTA bhUtAnAmapi te tathA | Atmaupamyena bhUtAnAM dayAM kurvanti sAdhavaH || 12|| aparaM cha \-\- pratyAkhyAne cha dAne cha sukha\-duHkhe priyApriye | Atmaupamyena puruShaH pramANamadhigachchhati || 13|| anyachcha \-\- mAtR^ivat para\-dAreShu para\-dravyeShu loShTravat | Atmavat sarva\-bhUteShu yaH pashyati sa paNDitaH || 14|| tvaM cha atIva\-durgataH | tena tat tubhyaM dAtuM sa\-yatno.aham | tathA choktam \-\- daridrAn bhara kaunteya mA prayachchheshvare dhanam | vyAdhitasyauShadhaM pathyaM nIrujasya kimauShadhaiH || 15|| anyat cha \-\- dAtavyamiti yad dAnaM dIyate \-\-nupakAriNi | deshe kAle cha pAtre cha tad dAnaM sAttvikaM viduH || 16|| tad atra sarasi snAtvA suvarNa\-ka~NkaNamidaM gR^ihANa | tato yAvad asau tad\-vachaH\-pratIto lobhAt saraH snAtuM praviShTaH\, tAvan mahA\-pa~Nke nimagnaH palAyitumakShamaH | taM pa~Nke patitaM dR^iShTvA vyAghro.avadat \-\-ahaha mahA\-pa~Nke patito.asi | atastvAmahamutthApayAmi | ityuktvA shanaiH shanairupagamya tena vyAghreNa dhR^itaH sa pAntho.achintayat \-\- na dharma\-shAstraM paThatIti kAraNaM na chApi vedAdhyayanaM durAtmanaH | svabhAva evAtra tathAtirichyate yathA prakR^ityA madhuraM gavAM payaH || 17|| kiM cha \-\- avashendriya\-chittAnAM hasti\-snAnamiva kriyA | durbhagAbharaNa\-prAyo j~nAnaM bhAraH kriyAM vinA || 18|| tan mayA bhadraM na kR^itam | yad atra mArAtmake vishvAsaH kR^itaH | tathA choktam \-\- nadInAM shastra\-pANInAM nakhinAM shR^i~NgiNAM tathA | vishvAso naiva kartavyaH strIShu rAja\-kuleShu cha || 19|| aparaM cha \-\- sarvasya hi parIkShyante svabhAvA netare guNAH | atItya hi guNAn sarvAn svabhAvo mUrdhni vartate || 20|| anyachcha \-\- sa hi gagana\-vihArI kalmaSha\-dhvaMsa\-kArI dasha\-shata\-kara\-dhArI jyotiShAM madhya\-chArI | vidhurapi vidhi\-yogAd grasyate rAhuNAsau likhitamapi lalATe projjhitaM kaH samarthaH || 21|| iti chintayann evAsau vyAghreNa dhR^itvA vyApAditaH khAditashcha | ato.ahaM bravImi \-\-ka~NkaNasya tu lobhenetyAdi | ata eva sarvathAvichAritaM karma na kartavyamiti | yataH \-\- sujIrNamannaM suvichakShaNaH sutaH sushAsitA strI nR^ipatiH susevitaH | suchintya choktaM suvichArya yat kR^itaM sudIrgha\-kAle \-\-pi na yAti vikriyAm || 22|| etad vachanaM shrutvA kashchit kapotaH sa\-darpamAha \-\-AH \! kimevamuchyate \? vR^iddhasya vachanaM grAhyamApat\-kAle hyupasthite | sarvatraivaM vichAre cha bhojane \-\-pi pravartatAm || 23|| yataH \-\- sha~NkAbhiH sarvamAkrAntamannaM pAnaM cha bhUtale | pravR^ittiH kutra kartavyA jIvitavyaM kathaM na vA \? || 24|| yathA choktam \-\- IrShyI ghR^iNI tv asantuShTaH krodhano nitya\-sha~NkitaH | para\-bhAgyopajIvI cha ShaD ete nitya\-duHkhitAH || 25|| etachchhrutvA taNDul\-kaNa\-lobhena nabho\-maNDalAd avatIryasarve kapotAstatropaviShTAH | yataH \-\- sumahAntyapi shAstrANi dhArayanto bahu\-shrutAH | chhettAH saMayAnAM cha klishyante lobha\-mohitAH || 26|| anyachcha \-\- lobhAt krodhaH prabhavati lobhAt kAmaH prajAyate | lobhAn mohashcha nAshashcha lobhaH pApasya kAraNam || 27|| anyachcha \-\- asaMbhavaM hema\-mR^igasya janma tathApi rAmo lulubhe mR^igAya | prAyaH samApanna\-vipatti\-kAle dhiyo.api puMsAM malinA bhavanti || 28|| anantaraM te sarve jAla\-nibaddhA babhUvuH\, tato yasya vachanAt tatrAvalambitAstaM sarve tiraskurvanti sma | yataH\, na gaNasyAgrato gachchhet siddhe kArye samaM phalam | yadi kArya\-vipattiH syAn mukharastatra hanyate || 29|| tasya tiraskAraM shrutvA chitragrIva uvAcha \-\-nAyamasya doShaH\, yataH ApadAmApatantInAM hito.apyAyAti hetutAm | mAtR^i\-ja~NghA hi vatsasya stambhI\-bhavati bandhane || 30|| anyachcha \-\- sa bandhuryo vipannAnAmApad\-uddharaNa\-kShamaH | na tu bhIta\-paritrANa\-vastUpAlambha\-paNDitaH || 31|| vipat\-kAle vismaya eva kApuruSha\-lakShaNam | tad atra dhairyamavalambya pratIkArashchintyatAm\, yataH \-\- vipadi dhairyamathAbhyudaye kShamA sadasi vAkya\-paTutA yudhi vikramaH | yashasi chAbhiruchirvyasanaM shrutau prakR^iti\-siddhamidaM hi mahAtmanAm || 32|| sampadi yasya na harSho vipadi viShAdo raNe cha bhIrutvam | taM bhuvana\-traya\-tilakaM janayati jananI sutaM viralam || 33|| anyachcha \-\- ShaD\-doShAH puruSheNeha hAtavyA bhUtimichchhatA | nidrA tandrA bhayaM krodha AlasyaM dIrgha\-sUtratA || 34|| idAnImapi evaM kriyatAm \-\-sarvairekachittIbhUya jAlamAdAya uDDIyatAm | yataH \-\- alpAnAmapi vastUnAM saMhatiH kArya\-sAdhikA | tR^iNairguNatvamApannairbadhyante matta\-dantinaH || 35|| saMhatiH shreyasI puMsAM svakulairalpakairapi | tuSheNApi parityaktA na prarohanti taNDulAH || 36|| iti vichitya pakShiNaH sarve jAlamAdAya utpatitAH | anantaraM cha vyAdhaH sudUrAj jAlApahArakAMstAn avalokya pashchAd dhAvito.achintayat \-\- saMhatAstu harantyete mama jAlaM viha~NgamAH | yadA tu nipatiShyanti vashameShyanti me tadA || 37|| tatasteShu chakShurviShayamatikrAnteShu pakShiShu sa vyAdho nivR^ittaH | atha lubdhakaM nivR^ittaM dR^iShTvA kapotA UchuH \-\-svAmin \! kimidAnIM kartumuchitam \? chitragrIva uvAcha \-\- mAtA mitraM pitA cheti svabhAvAt tritayaM hitam | kArya\-kAraNatashchAnye bhavanti hita\-buddhayaH || 38|| tan me mitraM hiraNyako nAma mUShika\-rAjo gaNDakI\-tIre chitra\-vane nivasati | so.asmAkaM pAshAMshchhetsyati ityAlochya sarve hiraNyaka\-vivara\-samIpaM gatAH | hiraNyakashcha sarvadA apAya\-sha~NkayA shata\-dvAraM vivaraM kR^itvA nivasati | tato hiraNyakaH kapotAvapAta\-bhayAchchakitaH tUShNIM sthitaH | chitragrIva uvAcha \-\-sakhe hiraNyaka \! kathamasmAn na sambhAShase \? tato hiraNyakastad\-vachanaM pratyabhij~nAya sa\-sambhramaM bahirniHsR^itya abravIt \-\-AH \! puNyavAn asmi priya\-suhR^in me chitragrIvaH samAyAtaH | yasya mitreNa sambhASho yasya mitreNa saMsthitiH | yasya mitreNa saMlApastato nAstIha puNyavAn || 39|| atha pAsha\-baddhAMshchaitAn dR^iShTvA sa\-vismayaH kShaNaM sthitvA uvAcha \-\-sakhe \! kimetat \? chitragrIva uvAcha \-\-sakhe \! asmAkaM prAktana\-janma\-karmaNaH phalametat | yasmAchcha yena cha yathA cha yadA cha yachcha yAvachcha yatra cha shubhAshubhamAtma\-karma | tasmAchcha tena cha tathA cha tadA cha tachcha tAvachcha tatra cha vidhAtR^i\-vashAd upaiti || 40|| rAga\-shoka\-parItApa\-bandhana\-vyasanAni cha | AtmAparAdha\-vR^ikShANAM phalAnyetAni dehinAm || 41|| etachchhrutvA hiraNyakashchitragrIvasya bandhanaM chhettuM satvaramupasarpati | tatra chitragrIva uvAcha \-\-mitra \! mA maivaM kuru | prathamamasmad\-AshritAnAmeteShAM tAvat pAshAMshchhindhi | mama pAshaM pashchAchchhetsyasi | hiraNyako.apyAha \-\-ahamalpa\-shaktiH | dantAshcha me komalAH | tad eteShAM pAshAMshchhettuM kathaM samartho bhavAmi \? tat yAvan me dantA na truTyanti\, tAvat tava pAshaM chhinadmi | tad\-anantaramapyeteShAM bandhanaM yAvat shakyaM chhetsyAmi | chitragrIva uvAcha \-\-astv evam | tathApi yathA\-shakti bandhanameteShAM khaNDaya | hiraNyakenoktam \-\-Atma\-parityAgena yadAshritAnAM parirakShaNaM tan na nIti\-vedinAM sammatam | yataH \-\- Apad\-arthe dhanaM rakShed dArAn rakShed dhanairapi | AtmAnaM satataM rakShed dArairapi dhanairapi || 42|| anyachcha\-\- dharmArtha\-kAma\-mokShANAM prANAH saMsthita\-hetavaH | tAn nighnatA kiM na hataM rakShatA kiM na rakShitam || 43|| chitragrIva uvAcha \-\-sakhe \! nItistAvad IdR^ishyeva\, kintv ahamasmad\-AshritAnAM duHkhaM soDhuM sarvathAsamarthastenedaM bravImi | yataH \-\- dhanAni jIvitaM chaiva parArthe prAj~na utsR^ijet | sannimitte varaM tyAgo vinAshe niyate sati || 44|| ayamaparashchAsAdhAraNo hetuH | jAti\-dravya\-balAnAM cha sAmyameShAM mayA saha | mat\-prabhutva\-phalaM brUhi kadA kiM tad bhaviShyati || 45|| anyachcha \-\- vinA vartanamevaite na tyajanti mamAntikam | tan me prANa\-vyayenApi jIvayaitAn mamAshritAn || 46|| kiM cha \-\- mAMsa\-mUtra\-purIShAsthi\-pUrite \-\-tra kalevare | vinashvare vihAyAsthAM yashaH pAlaya mitra me || 47|| aparaM cha pashya \-\- yadi nityamanityena nirmalaM mala\-vAhinA | yashaH kAyena labhyeta tan na labdhaM bhaven nu kim || 48|| yataH \-\- sharIrasya guNAnAM cha dUramatyantamantaram | sharIraM kShaNa\-vidhvaMsi kalpAnta\-sthAyino guNAH || 49|| ityAkarNya hiraNyakaH prahR^iShTa\-manAH pulakitaH san abravIt \-\-sAdhu mitra \! sAdhu | anenAshrita\-vAtsalyena trailokyasyApi prabhutvaM tvayi yujyate | evamuktvA tena sarveShAM kapotAnAM bandhanAni chhinnAni | tato hiraNyakaH sarvAn sAdaraM sampUjya Aha \-\-sakhe chitragrIva \! sarvathAtra jAla\-bandhana\-vidhau sati doShamAsha~Nkya Atmani avaj~nA na kartavyA | yataH \-\- yo.adhikAd yojana\-shatAn pashyatIhAmiShaM khagaH | sa eva prApta\-kAlastu pAsha\-bandhaM na pashyati || 50|| aparaM cha \-\- shashi\-divAkarayorgraha\-pIDanaM gaja\-bhuja~Ngamayorapi bandhanam | matimatAM cha vilokya daridratAM vidhiraho balavAn iti me matiH || 51|| anyachcha \-\- vyomaikAnta\-vihAriNo.api vihagAH samprApnuvantyApadaM badhyante nipuNairagAdha\-salilAn matsyAH samudrAd api | durnItaM kimihAsti kiM sucharitaM kaH sthAna\-lAbhe guNaH kAlo hi vyasana\-prasArita\-karo gR^ihNAti dUrAd api || 52|| iti prabodhya AtithyaM kR^itvA Ali~Ngya cha tena sampreShitashchitragrIvo.api saparivAro yatheShTa\-deshAn yayau\, hiraNyako.api sva\-vivaraM praviShTaH | yAni kAni cha mitrANi kartavyAni shatAni cha | pashya mUShika\-mitreNa kapotA mukta\-bandhanAH || 53|| atha laghu\-patanaka\-nAmA kAkaH sarva\-vR^ittAnta\-darshI sAshcharyamidamAha \-\-aho hiraNyaka \! shlAghyo.asi\, ato.ahamapi tvayA saha maitrIM kartumichchhAmi | atastvaM mAM maitryeNAnugrahItumarhasi | etachchhrutvA hiraNyako.api vivarAbhyantarAd Aha \-\-kastvam \? sa brUte \-\-laghupatanaka\-nAmA vAyaso.aham | hiraNyako vihasyAha \-\-kA tvayA saha maitrI \? yataH \-\- yad yena yujyate loke budhastat tena yojayet | ahamannaM bhavAn bhoktA kathaM prItirbhaviShyati || 54|| aparaM cha \-\- bhakShya\-bhakShayoH prItirvipatteH kAraNaM matam | shR^igAlAt pAshabaddho.asau mR^igaH kAkena rakShitaH || 55|| vAyaso.abravIt\-\-kathametat \? hiraNyakaH kathayati \-\- kathA 2 asti magadha\-deshe champakavatI nAma araNyAnI | tasyAM chirAt mahatA snehena mR^iga\-kAkau nivasataH | sa cha mR^igaH svechchhayA bhrAmyan hR^iShTa\-puShTA~NgaH kenachit shR^igAlenAvalokitaH | taM dR^iShTvA shR^igAlo.achintayat \-\-AH \! kathametan\-mAMsaM sulalitaM bhakShayAmi \? bhavatu\, vishvAsaM tAvad utpAdayAmi ityAlochya upasR^ityAbravIt \-\-mitra \! kushalaM te \? mR^igeNoktam \-\-kastvam \? sa brUte \-\-kShudra\-buddhi\-nAmA jambuko.aham | atrAraNye bandhu\-hIno mR^itavat ekAkI nivasAmi | idAnIM tvAM mitramAsAdya punaH sa\-bandhurjIva\-lokaM praviShTo.asmi | adhunA tavAnuchareNa mayA sarvathA bhavitavyamiti | mR^igeNoktam \-\-evamastu | tataH pashchAd astaM gate savitari bhagavati marIchi\-mAlini tau mR^igasya vAsa\-bhUmiM gatau | tatra champaka\-vR^ikSha\-shAkhAyAM subuddhi\-nAmA kAko mR^igasya chira\-mitraM nivasati | tau dR^iShTvA kAko.avadat \-\-sakhe chitrA~Nga \! ko.ayaM dvitIyaH \? mR^igo brUte \-\-mitra \! akasmAd AgantunA saha maitrI na yuktA | tan na bhadramAcharitam | tathA choktam \-\- aj~nAta\-kula\-shIlasya vAso deyo na kasyachit | mArjArasya hi doSheNa hato gR^idhro jarad\-gavaH || 56|| tau AhatuH\-\-kathametat \? kAkaH kathayati \-\- kathA 3 asti bhAgIrathI\-tIre gR^idhrakUTa\-nAmni parvate mahAn parkaTI\-vR^ikShaH tasya koTare daiva\-durvipAkAt galita\-nakha\-nayano jaradgava\-nAmA gR^idhraH prativasati | atha kR^ipayA taj\-jIvanAya tad\-vR^ikSha\-vAsinaH pakShiNaH svAhArAt kiMchit kiMchid uddhR^itya tasmai dadati\, tenAsau jIvati\, teShAM shAvaka\-rakShAM cha karoti | atha kadAchit dIrghakarNa\-nAmA mArjAraH pakShi\-shAvakAn bhakShayituM tatrAgataH | tatastamAyAntaM dR^iShTvA pakShi\-shAvakairbhayArtaiH kolAhalaH kR^itaH | tachchhrutvA jaradgavena uktam \-\-ko.ayamAyAti \? dIrghakarNo gR^idhramavalokya sa\-bhayamAha \-\-hA hato.asmi yato.ayaM mAM vyApAdayiShyati | athavA.a tAvad bhayasya bhetavyaM yAvad bhayamanAgatam | AgataM tu bhayaM vIkShya naraH kuryAd yathochitam || 57|| adhunAtisannidhAne palAyitumakShamaH | tad yathA bhavitavyaM tathA bhavatu\, tAvat vishvAsamutpAdyAsya samIpamupagachchhAmItyAlochya tamupasR^ityAbravIt \-\-Arya \! tvAmabhivande | gR^idhro.avadat \-\-kastvam \? so.avadat \-\-mArjAro.aham | gR^idhro brUte \-\-dUramapasara no chet hantavyo.asi mayA | mArjAro.avadat \-\-shrUyatAM tAvat mad\-vachanam | tato yadyahaM vadhyastadA hantavyaH | yataH \-\- jAti\-mAtreNa kiM kashchid vadhyate pUjyate kvachit | vyavahAraM parij~nAya vadhyaH pUjyo.athavA bhavet || 58|| gR^idhro brUte \-\-brUhi kimarthamAgato.asi \? so.avadat \-\-ahamatra ga~NgA\-tIre nitya\-snAyI nirAmiShAshI brahmachArI chAndrAyaNa\-vratamAcharaMstiShThAmi | yuShmAn dharma\-j~nAna\-ratAH prema\-vishvAsa\-bhUmayaH iti pakShiNaH sarve sarvadA mamAgre prastuvanti\, ato bhavadbhyo vidyAvayo\-vR^iddhebhyo dharmaM shrotumihAgataH | bhavantashchaitAdR^ishA dharmaj~nAH\, yan mAmatithiM hantumudyatAH \? gR^ihastha\-dharmashcha eShaH \-\- arAv apyuchitaM kAryamAtithyaM gR^ihamAgate | chhettumapyAgate chhAyAM nopasaMharate drumaH || 59|| kiM cha \-\-yadi annaM nAsti\, tadA suprItenApi vachasA tAvad atithiH pUjya eva | tR^iNAni bhUmirudakaM vAk chaturthI cha sUnR^itA | etAnyapi satAM gehe nochchhidyante kadAchana || 60|| anyachcha \-\- bAlo vA yadi vA vR^iddho yuvA vA gR^ihamAgataH | tasya pUjA vidhAtavyA sarvasyAbhyAgato guruH || 61|| aparaM cha \-\- nirguNeShv api sattveShu dayAM kurvanti sAdhavaH | na hi saMharate jyotsnAM chandrashchANDAla\-veshmanaH || 62|| anyachcha \-\- atithiryasya bhagnAsho gR^ihAt pratinivartate | sa dattvA duShkR^itaM tasmai puNyamAdAya gachchhati || 63|| anyachcha \-\- uttamasyApi varNasya nIcho.api gR^ihamAgataH | pUjanIyo yathA\-yogyaM sarva\-deva\-mayo.atithiH || 64|| gR^idhro.avadat \-\-mArjAro hi mAMsa\-ruchiH | pakShi\-shAvakAshchAtra nivasanti | tenAhameva bravImi | tachchhrutvA mArjAro bhUmiM spR^iShTvA karNau spR^ishati\, brUte cha \-\-mayA dharma\-shAstraM shrutvA vIta\-rAgenedaM duShkaraM vrataM chAndrAyaNamadhyavasitam | yataH parasparaM vivadamAnAnAmapi dharma\-shAstrANAmahiMsA paramo dharmaH ityatraikamatyam | yataH \-\- sarva\-hiMsA\-nivR^ittA ye narAH sarva\-sahAshcha ye | sarvasyAshraya\-bhUtAshcha te narAH svarga\-gAminaH || 65|| anyachcha \-\- eka eva suhR^id dharmo nidhane \-\-pyanuyAti yaH | sharIreNa samaM nAshaM sarvamanyad hi gachchhati || 66|| kiM cha \-\- yo.atti yasya yadA mAMsamubhayoH pashyatAntaram | ekasya kShaNikA prItiranyaH prANairvimuchyate || 67|| api cha \-\- martavyamiti yad duHkhaM puruShasyopajAyate | shakyastenAnumAnena paro.api parirakShitum || 68|| shR^iNu punaH \-\- svachchhanda\-vana\-jAtena shAkenApi prapUryate | asya dagdhodarasyArthe kaH kuryAt pAtakaM mahat || 69|| evaM vishvAsya sa mArjArastaru\-koTare sthitaH | tato dineShu gachchhatsu asau pakShi\-shAvakAn Akramya sva\-koTaramAnIya pratyahaM khAdati | atha yeShAmapatyAni khAditAni | taiH shokArtairvilapadbhiritastato jij~nAsA samArabdhA | tat parij~nAya mArjAraH koTarAn niHsR^itya bahiH palAyitaH | pashchAt pakShibhiritastato nirUpayadbhistatra taru\-koTare shAvakAH khAditA iti sarvaiH pakShibhirnishchitya cha gR^idhro vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-aj~nAta\-kula\-shIlasya ityAdi | ityAkarNya sa jambukaH sa\-kopamAha \-\-mR^igasya prathama\-darshana\-dine bhavAn api aj~nAta\-kula\-shIla eva AsIt | tat kathaM bhavatA saha etasya snehAnuvR^ittiruttarottaraM vardhate \? athavA.a yatra vidvaj\-jano nAsti shlAghyastatrAlpadhIrapi | nirasta\-pAdape deshe eraNDo.api drumAyate || 70|| anyachcha \-\- ayaM nijaH paro veti gaNanA laghu\-chetasAm | udAra\-charitAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam || 71|| yathA chAyaM mR^igo mama bandhustathA bhavAn api | mR^igo.abravIt kamanena uttarottareNa \? sarvairekatra vishrambhAlApaiH sukhamanubhavadbhiH sthIyatAm | yataH \-\- na kashchit kasyachin mitraM na kashchit kasyachid ripuH | vyavahAreNa mitrANi jAyante ripavastathA || 72|| kAkena uktam \-\-evamastu | atha prAtaH sarve yathAbhimata\-deshaM gatAH | ekadA nibhR^itaM shR^igAlo brUte \-\-sakhe mR^iga \! etasminn eva vanaika\-deshe sasya\-pUrNaM kShetramasti | tad ahaM tvAM tatra nItvA darshayAmi | tathA kR^ite sati mR^igaH pratyahaM tatra gatvA sasyaM khAdati | tato dina\-katipayena kShetra\-patinA tad dR^iShTvA pAshAstatra yojitAH | anantaraM punarAgato mR^igaH tatra charan pAshairbaddho.achintayat \-\-ko mAmitaH kAla\-pAshAd iva vyAdha\-pAshAt trAtuM mitrAd anyaH samarthaH \? atrAntare jambukastatrAgatya upasthito.achintayat \-\-phalitastAvad asmAkaM kapaTa\-prabandhaH | manoratha\-siddhirapi bAhulyAn me bhaviShyati | yataH etasya uktR^ityamAnasya mAMsAsR^ig\-liptAni asthIni mayA avashyaM prAptavyAni | tAni cha bAhulyena mama bhojanAni bhaviShyanti | sa cha mR^igastaM dR^iShTvA ullAsito brUte \-\-sakhe \! chhindhi tAvan mama bandhanam | satvaraM trAyasva mAm | yataH \-\- Apatsu mitraM jAnIyAd raNe shUraM R^iNe shuchim | bhAryAM kShINeShu vitteShu vyasaneShu cha bAndhavAn || 73|| aparaM cha \-\- utsave vyasane prApte durbhikShe shatru\-sa~NkaTe | rAja\-dvAre shmashAne cha yastiShThati sa bAndhavaH || 74|| jambukaH pAshaM muhurmuhurvilokyAchintayat \-\-dR^iDhastAvad ayaM bandhaH | brUte cha \-\-sakhe \! snAyu\-nirmitAH pAshAH\, tad adya bhaTTAraka\-vAre kathametAn dantaiH spR^ishAmi \? mitra \! yadi chitte na anyathA manyase\, tadA prabhAte yat tvayA vaktavyaM tat kartavyamiti | anantaraM sa kAkaH pradoShakA mR^igamanAgatamavalokya itastato.anviShyan tathAvidhaM taM dR^iShTvA uvAcha \-\-sakhe \! kimetat \? mR^igeNoktam \-\-avadhIrita\-suhR^id\-vAkyasya phalametat tathA choktam \-\- suhR^idAM hita\-kAmAnAM yaH shR^iNoti na bhAShitam | vipat sannihitA tasya sa naraH shatrunandanaH || 75|| kAko brUte \-\-sa va~nchakaH kvAste \? mR^igeNoktaM \-\-man\-mAMsArthI tiShThatyatraiva | kAko brUte \-\-mitra \! uktameva mayA pUrvam | aparAdho na me \-\-stIti naitad vishvAsa\-kAraNam | vidyate hi nR^ishaMsebhyo bhayaM guNavatAmapi || 76|| dIpa\-nirvANa\-gandhaM cha suhR^id\-vAkyamarundhatIm | na jighranti na shR^iNvanti na pshyanti gatAyuShaH || 77|| parokShe kArya\-hantAraM pratyakShe priya\-vAdinam | varjayet tAdR^ishaM mitraM viSha\-kumbhaM payomukham || 78|| tataH kAko dIrghaM niHshvasya uvAcha \-\-are va~nchaka \! kiM tvayA pApa\-karmaNA kR^itam | yataH \-\- saMlApitAnAM madhurairvachobhir mithyopachAraishcha vashIkR^itAnAm | AshAvatAM shraddadhatAM cha loke kimarthinAM va~nchayitavyamasti || 79|| anyachcha \-\- upakAriNi vishrabdhe shuddha\-matau yaH samAcharati pApam | taM janamasatya\-sandhaM bhagavati vasudhe kathaM vahasi || 80|| durjanena samaM sakhyaM vairaM chApi na kArayet | uShNo dahati chA~NgAraH shItaH kR^iShNAyate karam || 81|| athavA sthitiriyaM durjanAnAm \-\- prAk pAdayoH patati khAdati pR^iShTha\-mAMsaM karNe phalaM kimapi rauti shanairvichitram | chhidraM nirUpya sahasA pravishatyasha~NkaH sarvaM khalasya charitaM mashakaH karoti || 82|| tathA cha \-\- durjanaH priya\-vAdI cha naitad vishvAsa\-kAraNam | madhu tiShThati jihvAgre hR^idi hAlAhalaM viSham || 83|| atha prabhAte sa kShetra\-patirlaguDa\-hastastaM pradeshamAgachchhan kAkenAvalokitaH | tamavalokya kAkenoktam \-\-sakhe mR^iga \! tvamAtmAnaM mR^itavat sandarshya vAtenodaraM pUrayitvA pAdAn stabdhIkR^itya tiShTha | ahaM tava chakShuShI cha~nchvA kimapi vilikhAmi\, yadAhaM shabdaM karomi\, tadA tvamutthAya satvaraM palAyiShyase | mR^igastathaiva kAka\-vachanena sthitaH | tataH kShetra\-patinA harShotphulla\-lochanena tathAvidho mR^iga AlokitaH | athAsau \-\-AH \! svayaM mR^ito.asi \? ityuktvA mR^igaM bandhanAt mochayitvA pAshAn saMvarItuM satvaro babhUva | tataH kiyad dUre antarite kShetra\-patau sa mR^igaH kAkasya shabdaM shrutvA satvaramutthAya palAyitaH | tamuddishya tena kShetra\-patinA prakopAt kShiptena laguDena shR^igAlo vyApAditaH | tathA choktam \-\- tribhirvarShaistribhirmAsaistribhiH pakShaistribhirdinaiH | atyutkaTaiH pApa\-puNyairihaiva phalamashnute || 84|| ato.ahaM bravImi \-\-bhakShya\-bhakShyakayoH prItirityAdi | iti mR^iga\-vAyasa\-shR^igAla\-kathA kAkaH punarAha \-\- bhakShitenApi bhavatA nAhAro mama puShkalaH | tvayi jIvati jIvAmi chitragrIva ivAnagha || 85|| anyachcha \-\- tirashchAmapi vishvAso dR^iShTaH puNyaika\-karmaNAm | satAM hi sAdhu\-shIlatvAt svabhAvo na nivartate || 86|| kiM cha \-\- sAdhoH prakopitasyApi mano nAyAti vikriyAm | na hi tApayituM shakyaM sAgarAmbhastR^iNolkayA || 87|| hiraNyako brUte \-\-chapalastvam | chapalena saha snehaH sarvathA na kartavyaH | tathA choktam \-\- mArjAro mahiSho meShaH kAkaH kApuruShastathA | vishvAsAt prabhavantyete vishvAsastatra no hitaH || 88|| kiM chAnyat \-\-shatru\-pakSho bhavAn asmAkam | shatruNA sandhirna vidheyam | uktaM chaitat \-\- shatruNA na hi sandadhyAt saMshliShTenApi sandhinA | sutaptamapi pAnIyaM shamayatyeva pAvakam || 89|| durjanaH parihartavyo vidyayAla~NkR^ito.api san | maNinA bhUShitaH sarpaH kimasau na bhaya~NkaraH || 90|| yad ashakyaM na tachchhaktyaM yachchhaktyaM shakyameva tat | nodake shakaTaM yAti na cha naurgachchhati sthale || 91|| aparaM cha \-\- mahatApyartha\-sAreNa yo vishvasiti shatruShu | bhAryAsu cha viraktAsu tad\-antaM tasya jIvanam || 92|| laghu\-patanako brUte \-\-shrutaM mayA sarvaM\, tathApi mamaitAvan eva sa~NkalpaH | yat tvayA saha sauhR^idyamavashyaM karaNIyamiti | anyathA anAhAreNAtmAnaM tava dvAri vyApAdayiShyAmIti | tathA hi \-\- mR^id\-ghaTavat sukha\-bhedyo duHsandhAnashcha durjano bhavati | sujanastu kanaka\-ghaTavad durbhedyashchAshu sandheyaH || 93|| kiM cha \-\- dravatvAt sarva\-lohAnAM nimittAd mR^iga\-pakShiNAm | bhayAl lobhAchcha mUrkhANAM sa~NgataH darshanAt satAm || 94|| kiM cha \-\- nArikela\-samAkArA dR^ishyante hi suhR^ijjanAH | anye badarikAkArA bahireva manoharAH || 95|| anyachcha \-\- sneha\-chchhede \-\-pi sAdhUnAM guNA nAyAnti vikriyAm | bha~Nge \-\-pi hi mR^iNAlAnAmanubadhnanti tantavaH || 96|| anyachcha \-\- shuchitvam tyAgitA shauryaM sAmAnyaM sukha\-duHkhayoH | dAkShiNyaM chAnuraktishcha satyatA cha suhR^id\-guNAH || 97|| etairguNairupeto bhavadanyo mayA kaH suhR^it prAptavyaH \? ityAdi tad\-vachanamAkarNya hiraNyako bahiH niHsR^ityAha \-\-ApyAyito.ahaM bhavatAmetena vachanAmR^itena | tathA choktam \-\- gharmArtaM na tathA sushItala\-jalaiH snAnaM na muktAvalI na shrIkhaNDa\-vilepanam sukhayati pratya~Ngamapyarpitam | prItyai sajjana\-bhAShitaM prabhavati prAyo yathA chetasaH sad\-yuktyA cha pariShkR^itaM sukR^itinAmAkR^iShTi\-mantropamam || 98|| anyachcha \-\- rahasya\-bhedo yAch~nA cha naiShThuryaM chala\-chittayA | krodho niHsatyatA dyUtametan mitrasya dUShaNam || 99|| anena vachana\-krameNa tat ekamapi dUShaNaM tvayi na lakShyate | yataH \-\- paTutvaM satyavAditvaM kathA\-yogena buddhyate | astabdhatvamachApalyaM pratyakShenAvagamyate || 100|| aparaM cha \-\- anyathaiva hi sauhArdaM bhavet svachchhAntarAtmanaH | pravartate \-\-nyathA vANI shAThyopahata\-chetasaH || 101|| manasyanyad vachasyanyat karmaNyanyad durAtmanAm | manasyekaM vachasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAm || 102|| tad bhavatu bhavataH abhimatameva ityuktvA hiraNyako maitryaM vidhAya bhojana\-visheShairvAyasaM santoShya vivaraM praviShTaH | vAyaso.api sva\-sthAnaM gataH tataH\-prabhR^iti tayoH anyo.anyAhAra\-pradAnena kushala\-prashnaiH vishrambhAlApaishcha kiyat\-kAlo.ativartane | ekadA laghu\-patanako hiraNyakamAha \-\-sakhe \! vAyasasya kaShTataralabhyAhAramidaM sthAnam | tad etat parityajya sthAnAntaraM gantumichchhAmi | hiraNyako brUte \-\- sthAna\-bhraShTA na shobhante dantAH keshA nakhA narAH | iti vij~nAya matimAn sva\-sthAnaM na parityajet || 103|| kAko brUte \-\-mitra \! kApuruShasya vachanametat | yataH \-\- sthAnamutsR^ijya gachchhanti siMhAH sat\-puruShA gajAH | tatraiva nidhanaM yAnti kAkAH kApuruShA mR^igAH || 104|| anyachcha \-\- ko vIrasya manasvinaH sva\-viShayaH ko vA videshaH smR^itaH yaM deshaM shrayate tameva kurute bAhu\-pratApArjitam | yad daMShTrAnakha\-lA~Ngula\-praharaNaH siMho vanaM gAhate tasminn eva hata\-dvipendra\-rudhiraistR^iShNAM chhinnattyAtmanaH || 105|| hiraNyako brUte \-\-mitra kva gantavyam \? tathA choktam \-\- chalatyekena pAdena tiShThatyekena buddhimAn | nAsamIkShya paraM sthAnaM pUrvamAyatanaM tyajet || 106|| vAyaso brUte \-\-mitra \! asti sunirUpitaM sthAnam | hiraNyako.avadat \-\-kiM tat \? vAyasaH kathayati \-\-asti daNDakAraNye karpUragaurAbhidhAnaM saraH | tatra chira\-kAlopArjitaH priya\-suhR^in me mantharAbhidhAnaH kUrmaH sahaja\-dhArmikaH prativasati | pashya mitra \! paropadeshe pANDityaM sarveShAM sukaraM nR^iNAm | dharme svIyamanuShThAnaM kasyachit tu mahAtmanaH || 107|| sa cha bhojana\-visheShairmAM saMvardhayiShyati | hiraNyako.apyAha \-\-tat kimatrAvasthAya mayA kartavyam \? yataH \-\- yasmin deshe na sammAno na vR^ittirna cha bAndhavaH | na cha vidyAgamaH kashchit taM deshaM parivarjayet || 108|| aparaM cha\-\-\- dhanikaH shrotriyo rAjA nadI vaidyastu pa~nchamaH | pa~ncha yatra na vidyante tatra vAsaM na kArayet || 109|| aparaM cha\-\-\- loka\-yAtrA bhayaM lajjA dAkShiNyaM tyAga\-shIlatA | pa~ncha yatra na vidyante na kuryAt tatra saMsthitim || 110|| anyachcha \-\- tatra mitra \! na vastavyaM yatra nAsti chatuShTayam | R^iNa\-dAtA cha vaidyashcha shrotriyaH sajalA nadI || 111|| ato mAmapi tatra naya | vAyaso.avadat \-\-evamastu | atha vAyasastena mitreNa saha vichitrAlApa\-sukhena tasya sarasaH samIpaM yayau | tato mantharo dUrAd eva laghu\-patanakamavalokya utthAya yathochitamAtithyaM vidhAya mUShikasyApyatithi\-satkAraM chakAra | yataH \-\- bAlo vA yadi vA vR^iddho yuvA vA gR^ihamAgataH | tasya pUjA vidhAtavyA sarvatrAbhyAgato guruH || 112|| tathA.a gururagnirdvijAtInAM varNAnAM brAhmaNo guruH | patireko guruH strINAM sarvatrAbhyAgato guruH || 113|| aparaM cha \-\- uttamasyApi varNasya nIcho.api gR^ihamAgataH | pUjanIyo yathA\-yogyaM sarva\-deva\-mayo.atithiH || 114|| vAyaso.avadat \-\-sakhe \! manthara \! sa\-visheSha\-pUjAmasami vidhehi\, yato.ayaM puNya\-karmaNAM dhurINaH kAruNya\-ratnAkaro hiraNyaka\-nAmA mUShika\-rAjaH | etasya guNa\-stutiM jihvA\-sahasra\-dvayenApi yadi sarpa\-rAjaH kadAchit kartuM samarthaH syAt ityuktvA chitragrIvopAkhyAnaM varNitavAn | tato mantharaH sAdaraM hiraNyakaM sampUjyAha \-\-bhadra \! Atmano nirjana\-vanAgamana\-kAraNamAkhyAtumarhasi \? hiraNyako.avadat \-\-kathayAmi\, shrUyatAm | kathA 4 asti champakAbhidhAnAyAM nagaryAM parivrAjakAvasathaH | tatra chUDAkarNo nAma parivrAjakaH prativasati | sa cha bhojanAvashiShTa\-bhikShAnna\-sahitaM bhikShApAtraM nAgadantake \-\-vasthApya svapiti | ahaM cha tad annamutplutya utplutya pratyahaM bhakShayAmi | anantaraM tasya priya\-suhR^id vINAkarNo nAma parivrAjakaH samAyAtaH\, tena saha nAnA\-kathA\-prasa~NgAvasthito mama trAsArthaM jarjara\-vaMsha\-khaNDena chUDAkarNo bhUmimatADayat | taM tathAvidhaM dR^iShTvA vINAkarNa uvAcha \-\-sakhe \! kimiti mama kathA\-virakto.anyAsakto bhavAn \? yataH \-\- mukhaM prasannaM vimalA cha dR^iShTiH kathAnurAgo madhurA cha vANI | sneho.adhikaH sambhrama\-darshanaM cha sadAnuraktasya janasya lakShma || 115|| adR^iShTi\-dAnaM kR^ita\-pUrva\-nAshanam AnanaM dushcharitAnukIrtanam | kathA\-prasa~Ngena cha nAma\-vismR^itir virakta\-bhAvasya janasya lakShaNam || 116|| chUDAkarNenoktam \-\-bhadra \! nAhaM viraktaH\, kintu pashya ayaM mUShiko mamApakArI sadA pAtrasthaM bhikShAnnamutplutya bhakShayati | vINAkarNo nAgadantamavalokyAha \-\-kathamayaM mUShikaH svalpa\-balo.apyetAvad dUramutpatati \? tad atra kenApi kAraNena bhavitavyam | kShaNaM vichintya parivrAjakenoktam \-\-kAraNaM chAtra dhana\-bAhulyameva pratibhAti | yataH \-\- dhanavAn balavAn loke sarvaH sarvatra sarvadA | prabhutvaM dhana\-mUlaM hi rAj~nAmapyupajAyate || 117|| tataH khanitramAdAya tena parivrAjakena vivaraM khanitvA chira\-sa~nchitaM mama dhanaM gR^ihItam | tataH prabhR^iti pratyahaM nija\-shakti\-hInaH sattvotsAha\-rahitaH svAhAramapyutpAdayitumakShamaH sann AsaM mandaM mandamupasarpan chUDAkarNenAvalokitaH | tatastenoktam \-\- dhanena balavAn loko dhanAd bhavati paNDitaH | pashyainaM mUShikaM pApaM svajAti\-samatAM gatam || 118|| kiM cha \-\- arthena tu vihInasya puruShasyAlpa\-medhasaH | kriyA sarvA vinashyanti grIShme kusarito yathA || 119|| aparaM cha \-\- yasyArthAstasya mitrANi yasyArthAstasya bAndhavAH | yasyArthAH sa pumAn loke yasyArthAH sa hi paNDitaH || 120|| aparaM cha \-\- aputrasya gR^ihaM shUnyaM san\-mitra\-rahitasya cha | mUrkhasya cha dishaH shUnyAH sarva\-shUnyA daridratA || 121|| aparaM cha \-\- dAridryAn maraNAd vApi dAridryamavaraM smR^itam | alpa\-kleshena maraNaM dAridryamatiduHsaham || 122|| anyachcha \-\- tAnIndriyANyavikalAni tad eva nAma sA buddhirapratihatA vachanaM tad eva | arthoShmaNA virahitaH puruShaH sa eva anyaH kShaNena bhavatIti vichitrametat || 123|| etat sarvamAkarNya mayAlochitaM \-\-mamAnnAvasthAnamayuktamidAnIm | tathA choktam \-\- atyanta\-vimukhe daive vyarthe yatne cha pauruShe | manasvino daridrasya vanAd anyat kutaH sukham || 124|| anyachcha \-\- manasvI miryate kAmaM kArpaNyaM na tu gachchhati | api nirvANamAyAti nAnalo yAti shItatAm || 125|| kiM cha \-\- kusuma\-stavakasyeva dve vR^ittI tu manasvinaH | sarveShAM mUrdhni vA tiShThed vishIryeta vane \-\-thavA || 126|| yachchAnyasmai etad vR^ittAnta\-kathanaM tad apyanuchitam | yataH \-\- artha\-nAshaM manas\-tApaM gR^ihe dushcharitAni cha | va~nchanaM chApamAnaM cha matimAn na prakAshayet || 127|| yachchAtraiva yAch~nayA jIvanaM tad apyatIva\-garhitam | yataH \-\- varaM vibhava\-hInena prANaiH santarpito.analaH | nopachAra\-paribhraShTaH kR^ipaNaH prArthyate janaH || 128|| anyachcha \-\- dAridryAd dhriyameti hrI\-parigataH sattvAt paribhrashyate niHsattvaM paribhUyate paribhavAn nirvedamApadyate | nirviNNaH shuchameti shoka\-phihito buddhyA parityajyate nirbuddhiH kShayametyaho nidhanatA sarvApadAmAspadam || 129|| kiM cha \-\- varaM maunaM kAryaM na cha vachanamuktaM yad anR^itaM varaM klaibyaM puMsAM na cha para\-kalatrAbhigamanam | varaM prANa\-tyAgo na cha pishuna\-vAkyeShv abhiruchir varaM bhikShAshitvaM na cha para\-dhanAsvAdana\-sukham || 130|| varaM shUnyA shAlA na cha khalu varo duShTa\-vR^iShabho varaM veshyA patnI na punaravinItA kula\-vadhUH | varaM vAso.araNye na punaravivekAdhipa\-pure varaM prANa\-tyAgo na punaradhamAnAmupagamaH || 131|| api cha \-\- seveva mAnamakhilaM jyotsneva tamo jareva lAvaNyam | hari\-hara\-katheva duritaM guNa\-shatamapyarthitA harati || 132|| tat kimahaM para\-piNDena AtmAnaM poShayAmi \? kaShTaM bhoH \! tad api dvitIyaM mR^ityu\-dvAram | anyachcha \-\- rogI chira\-pravAsI parAnna\-bhojI parAvasatha\-shAyI | yaj jIvati tan maraNaM yan maraNaM so.asya vishrAmaH || 133|| ityAlochyApi lobhAt punarapi tadIyamannaM grahItuM grahamakaravam | tathA choktam \-\- lobhena buddhishchalati lobho janayate tR^iShAm | tR^iShArto duHkhamApnoti paratreha cha mAnavaH || 134|| tato.ahaM mandaM mandamupasarpaMstena vINAkarNena jarjara\-vaMsha\-khaNDena tADitashchAchintayam \-\-lubdho hyasantuShTo niyatamAtma\-drohI bhavati | tathA cha \-\- dhana\-lubdho hyasantuShTo.aniyatAtmAjitendriyaH | sarvA evApadastasya yasya tuShTaM na mAnasam || 135|| sarvAH sampattasyastasya santuShTaM yasya mAnasam | upAnad\-gUDha\-pAdasya nanu charmAvR^iteva bhUH || 136|| aparaM cha \-\- santoShAmR^ita\-tR^iptAnAM yat sukhaM shAnta\-chetasAm | kutastad\-dhana\-lubdhAnAmitashchetashcha dhAvatAm || 137|| kiM cha \-\- tenAdhItaM shrutaM tena tena sarvamanuShThitam | yenAshAH pR^iShThataH kR^itvA nairAshyamavalambitam || 138|| api cha \-\- aseviteshvara\-dvAramadR^iShTa\-viraha\-vyatham | anukta\-klIba\-vachanaM dhanyaM kasyApi jIvanam || 139|| na yojana\-shataM dUraM vAhyamAnasya tR^iShNayA | santuShTasya kara\-prApte \-\-pyarthe bhavati nAdaraH || 140|| tad atra avasthochita\-kArya\-parichchhedaH shreyAn | ko dharmo bhUta\-dayA kiM saukhyaM nityamaroginA jagati | kaH snehaH sad\-bhAvaH kiM pANDityaM parichchhedaH || 141|| tathA cha \-\- parichchhedo hi pANDityaM yadApannA vipattayaH | aparichchheda\-kartR^iNAM vipadaH syuH pade pade || 142|| tathA hi \-\- tyajed ekaM kulasyArthe grAmasyArthe kulaM tyajet | grAmaM janapadasyArthe AtmArthe pR^ithivIM tyajet || 143|| aparaM cha \-\- pAnIyaM vA nirAyAsaM svAdvannaM vA bhayottaram | vichAryaM khalu pashyAmi tat sukhaM yatra nirvR^itiH || 144|| ityAlochyAhaM nirjana\-vanamAgataH | yataH \-\- varaM vanaM vyAghra\-gajendra\-sevitaM drumAlayaH patra\-phalAmbu\-bhakShitam | tR^iNAni shayyA vasanaM cha valkalaM na bandhu\-madhye dhana\-hIna\-jIvanam || 145|| ataH \-\- saMsAra\-viShaya\-vR^ikShasya dve eva rasavat phale | kAvyAmR^ita\-rasAsvAdaH sa~NgamaH sajjanaiH saha || 146|| aparaM cha \-\- sat\-sa~NgaH keshave bhaktirga~NgAmbhasi nimajjanam | asAre khalu saMsAre trINi sArANi bhAvayet || 147|| manthara uvAcha \-\- arthAH pAda\-rajopamA giri\-nadI\-vegopamaM yauvanam AyuShyaM jala\-bindu\-lola\-chapalaM phenopamaM jIvanam | dharmaM yo na karoti nishchala\-matiH svargArgalodghATanaM pashchAt\-tApa\-hato jarA\-pariNataH shokAgninA dahyate || 148|| yuShmAbhiratisa~nchayaH kR^itaH | tasyAyaM doShaH | shR^iNu \-\- upArjitAnAM vittAnAM tyAga eva hi rakShaNam | taDAgodara\-saMsthAnAM parIvAhaivAmbhasAm || 149|| anyachcha \-\- yad adho.adhaH kShitau vittaM nichakhAna mitampachaH | tad\-adho nilayaM gantuM chakre panthAnamagrataH || 150|| yataH \-\- nija\-saukhyaM nirundhAno yo dhanArjanamichchhati | parArtha\-bhAra\-vAhIva sa kleshasyaiva bhAjanam || 151|| tathA choktaM \-\- dAnopabhoga\-hInena dhanena dhanino yadi | bhavAmaH kiM na tenaiva dhanena dhanino vayam || 152|| yataH \-\- dhanena kiM yo na dadAti nAshnute balena kiM yashcha ripUn na yAdhatte | shrutena kiM yo na cha dharmamAcharet kimAtmanA yo na jitendriyo bhavet || 153|| anyachcha \-\- asambhogena sAmAnyaM kR^ipaNasya dhanaM paraiH | asyedamiti sambandho hAnau duHkhena gamyate || 154|| api cha \-\- na devAya na viprAya na bandhubhyo na chAtmane | kR^ipaNasya dhanaM yAti vahni\-taskara\-pArthivaiH || 155|| tathA choktam \-\- dAnaM priya\-vAk\-sahitaM j~nAnamagarvaM kShamAnvitaM sauryam | tyAgaM sahitaM cha vittaM durlabhametachchaturbhadram || 156|| uktaM cha \-\- kartavyaH sa~nchayo nityaM na tu kAryo.atisa~nchayaH | atisa~nchaya\-shIlo.ayaM dhanuShA jambuko hataH || 157|| tAv AhatuH \-\-kathametat \? mantharaH kathayati \-\- kathA 5 AsIt kalyANa\-kaTaka\-vAstavyo bhairavo nAma vyAdhaH | sa chaikadA mAMsa\-lubdho dhanurAdAya mR^igamanviShyan vindhyATavI\-madhyaM gataH | tatra tena mR^iga eko vyApAditaH | tato mR^igamAdAya gachchhatA tena ghorAkR^itiH shUkaro dR^iShTaH | tatastena mR^igaM bhUmau nidhAya shUkaraH shareNa hataH | shUkareNApyAgatya pralaya\-ghana\-ghora\-garjanaM kurvANena sa vyAdho muShka\-deshe hataH chhinna\-druma iva papAta | tathA choktam \-\- jalamagnirviShaM shastaM kShud vyAdhiH patanaM gireH | nimittaM ki~nchid AsAdya dehI prANairvimuchyate || 158|| atha tayoH pAdAsphAlanena ekaH sarpo.api mR^itaH | atrAntare dIrgharAvo nAma jambukaH paribhramanAhArArthA tAn mR^itAn mR^iga\-vyAdha\-sarpa\-shUkarAn apashyat | AlokyAchintayachcha \-\-aho bhAgyam \! adya mahad bhojyaM me samupasthitam | athavA.a achintitAni duHkhAni yathaivAyAnti dehinAm | sukhAnyapi tathA manye daivamatrAtirichyate || 159|| mAsamekaM naro yAti dvau mAsau mR^iga\-shUkarau | ahirekaM dinaM yAti adya bhakShyo dhanurguNaH || 160|| tataH prathama\-bubhukShAyAmidaM niHsvAdu kodaNDa\-lagnaM snAyu\-bandhanaM khAdAmi\, ityuktvA tathAkarot | tatashchhinne snAyu\-bandhane drutamutpatitena dhanuShA hR^idi nirbhinnaH sa dIrgharAvaH pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi kartavyaH sa~nchayo nityamityAdi | tathA cha \-\- yad dadAti yad ashnAti tad eva dhanino dhanam | anye mR^itasya krIDanti dArairapi dhanairapi || 161|| kiM cha \-\- yad dadAsi vishiShTebhyo yachchAshnAsi dine dine | tat te vittamahaM manye sheShaM kasyApi rakShasi || 162|| yAtu\, kimidAnImatikrAntopavarNanena | yataH \-\- nAprAyamabhivA~nchhanti naShTaM nechchhanti shochitum | Apatsv api na muhyanti narAH paNDita\-buddhayaH || 163|| tat sakhe \! sarvadA tvayA sotsAhena bhavitavyam\, yataH \-\- shAstrANyadhItyApi bhavanti mUrkhA yastu kriyAvAn puruShaH sa vidvAn | suchintitaM chauShadhamAturANAM na nAma\-mAtreNa karotyarogam || 164|| anyachcha \-\- na svalpamapyadhyavasAya\-bhIroH karoti vij~nAna\-vidhirguNaM hi | andhasya kiM hasta\-tala\-sthito.api prakAshayatyarthamiha pradIpaH || 165|| tad atra sakhe dashAtisheSheNa shAntiH karaNIyA | etad apyatikaShTaM tvayA na mantavyam | sukhamApatitaM sevyaM duHkhamApatitaM tathA | chakravat parivartante duHkhAni cha sukhAni cha || 166|| aparaM cha \-\- nipAnamiva maNDUkAH saraH pUrNamivANDajAH | sodyogaM naramAyAnti vivashAH sarva\-sampadaH || 167|| api cha \-\- utsAha\-saMpannamadIrgha\-sUtraM kriyA\-vidhij~naM vyasaneShv asaktam | shUraM kR^itaj~naM dR^iDha\-sauhR^idaM cha\- lakShmIH svayaM vA~nchhati vAsa\-hetoH || 168|| visheShatashcha \-\- vinApyarthairdhIraH spR^ishati bahumAnonnati\-padaM samAyukto.apyarthaiH paribhava\-padaM yAti kR^ipaNaH | svabhAvAd udbhUtAM guNa\-samudayAvApti\-viShayAM dyutiM saiMhIM shvA kiM dhR^ita\-kanaka\-mAlo.api labhate || 169|| kiM cha \-\- dhanavAn iti hi madaste kiM gata\-vibhavo viShAdamupayAsi | kara\-nihata\-kanduka\-samAH pAtotpAtA manuShyANAm || 170|| anyachcha \-\- vR^itty\-arthaM nAticheShTate sA hi dhAtraiva nirmitA | garbhAd utpatite jantau mAtuH prasravataH stanau || 171|| api cha sakhe shR^iNu \-\- yena shuklI\-kR^itA haMsAH shukAshcha haritIkR^itAH | mayUrAshchitritA yena sa te vR^ittiM vidhAsyati || 172|| aparaM cha satAM rahasyaM shR^iNu\, mitra \! janayantyarjane duHkhaM tApayanti vipattiShu | mohayanti cha sampattau kathamarthAH sukhAvahAH || 173|| aparaM cha \-\- dharmArdhaM yasya vittehA varaM tasya nirIhatA | prakShAlanAd dhi pa~Nkasya dUrAd asparshanaM varam || 174|| yataH \-\- yathAAmiShamAkAshe pakShibhiH shvApadairbhuvi | bhakShyate salile matsyaistathA sarvatra vittavAn || 175|| anyachcha \-\- rAjataH salilAd agneshchorataH svajanAd api | bhayamarthavatAM nityaM mR^ityoH prANa\-bhR^itAmiva || 176|| tathA hi \-\- janmani klesha\-bahule kiM nu duHkhamataH param | ichchhA\-sampad yato nAsti yachchechchhA na nivartate || 177|| anyachcha bhrAtaH shR^iNu \-\- dhanaM tAvad asulabhaM labdhaM kR^ichchhreNa pAlyate | labdha\-nAsho yathA mR^ityustasmAd etan na chintayet || 178|| sA tR^iShNA chet parityaktA ko daridraH ka IshvaraH | tasyAshchet prasaro datto dAsyaM cha shirasi sthitam || 179|| aparaM cha \-\- yad yad eva hi vA~nchheta tato vA~nchhA pravartate | prApta evArthataH so.artho yato vA~nchhA nivartate || 180|| kiM bahunA\, vishrambhAlApairmayaiva sahAtra kAlo nIyatAm | yataH \-\- AmraNAntAH praNayAH kopAshcha kShaNa\-bha~NgurAH | parityAgAshcha niHsa~NgA na bhavanti mahAtmanAm || 181|| iti shrutvA laghupatanako brUte \-\-dhanyo.asi manthara \! sarvathA AshrayaNIyo.asi | yataH \-\- santa eva satAM nityamApad\-uddharaNa\-kShamAH | gajAnAM pa~Nka\-magnAnAM gajA eva dhurandharAH || 182|| aparaM cha \-\- shlAghyaH sa eko bhuvi mAnavAnAM sa uttamaH sat\-puruShaH sa dhanyaH | yasyArthino vA sharaNAgatA vA nAshAvibha~NgA vimukhAH prayAnti || 183|| tad evaM te svechchhAhAra\-vihAraM kurvANAH santuShTAH sukhaM nivasanti sma | atha kadAchit chitrA~Nga\-nAmA mR^igaH kenApi trAsitastatrAgatya militaH | tat\-pashchAd AyAntaM bhaya\-hetuM sambhAvya mantharo jalaM praviShTaH | mUShikashcha vivaraM gataH\, kAko.api uDDIya vR^ikShAgramArUDhaH | tato laghupatanakena sudUraM nirUpya bhaya\-heturna ko.apyavalambitaH | pashchAt tad\-vachanAd Agatya punaH sarve militvA tatraivopaviShTAH | manthareNoktaM \-\-bhadra mR^iga \! kushalaM te \? svechchhayA udakAdyAhAro.anubhUyatAm | atrAvasthAnena vanamidaM sanAthIkriyatAm | chitrA~Ngo brUte \-\-lubdhaka\-trAsito.ahaM bhavatAM sharaNamAgataH | tatashcha\, bhavadbhiH saha mitratvamichchhAmi | bhavantashcha anukampayantu maitryeNa | yataH \-\- lobhAd vAtha bhayAd vApi yastyajechchharaNAgatam | brahma\-hatyA\-samaM tasya pApamAhurmanIShiNaH || 184|| hiraNyako.apyavadat \-\-mitratvaM tAvad asmAbhiH saha\, ayatnena niShpannaM bhavataH | yataH \-\- aurasaM kR^ita\-sambandhaM tathA vaMsha\-kramAgatam | rakShakaM vyasanebhyashcha mitraM j~neyaM chatur\-vidham || 185|| tad atra bhavatA sva\-gR^iha\-nirvisheSheNa sthIyatAm | tachchhrutvA mR^igaH sAnando bhUtvA kR^ita\-svechchhAhAraH pAnIyaM pItvA jalAsanna\-vaTa\-taru\-chchhAyAyAmupaviShTaH | atha mantharo brUte \-\-sakhe mR^iga \! kena trAsito.asi \? asmin nirjane vane kadAchit kiM vyAdhAH sa~ncharanti \? mR^igeNoktam \-\-asti kali~Nga\-viShaye rukmA~Ngado nAma nR^ipatiH | sa cha digvijaya\-vyApAra\-krameNa Agatya chandrabhAgA\-nadI\-tIre samAveshita\-kaTako vartate\, prAtashcha tenAtrAgatya karpUra\-saraH samIpe bhavitavyamiti vyAdhAnAM mukhAt kiMvadantI shrUyate | tad atrApi prAtar\-avasthAnaM bhaya\-hetukamityAlochya yathA kAryaM tathA ArabhyatAm | tachchhrutvA kUrmaH sa\-bhayamAha \-\-mitra \! jalAshayAntaraM gachchhAmi | kAka\-mR^igAv api uktavantau \-\-mitra \! evamastu \! hiraNyako vimR^ishyAbravIt \-\-punarjalAshaye prApte mantharasya kushalam | sthale gachchhato.asya kA vidhA \? ambhAMsi jala\-jantUnAM durgaM durga\-nivAsinAm | sva\-bhUmiH shvApadAdInAM rAj~nAM sainyaM paraM balam || 186|| upAyena hi yachchhakyaM na tachchhakyaM parAkramaiH | kAkI kanaka\-sUtreNa kR^iShNa\-sarpamaghAtayat || 187|| tad yathA.a kathA 6 asti brahmAraNye karpUratilako nAma hastI | tamavalokya sarve shR^igAlAshchintayanti sma | yadyayaM kenApyupAyena miryate\, tadAsmAkametena dehena mAsa\-chatuShTayasya svechchhA\-bhojanaM bhavet | tatastan\-madhyAd ekena vR^iddha\-shR^igAlena pratij~nA kR^itA | mayA buddhi\-prabhAvAd asya maraNaM sAdhayitavyam | anantaraM sa va~nchakaH karpUratilaka\-samIpaM gatvA sAShTA~Nga\-pAtaM praNamyovAcha \-\-deva \! dR^iShTi\-prasAdaM kuru | hastI brUte \-\-kastvam \? kutaH samAyAtaH \? so.avadat \-\-jambuko.ahaM sarvairvana\-vAsibhiH pashubhirmilitvA bhavat\-sakAshaM prasthApitaH | yad vinA rAj~nA sthAtuM na yuktam | tad atrATavI\-rAjye \-\-bhiShektuM bhavAn sarva\-svAmi\-guNopeto nirUpitaH | yataH \-\- kulAchAra\-janAchArairatishuddhaH pratApavAn | dhArmiko nIti\-kushalaH sa svAmI yujyate bhuvi || 188|| aparaM cha pashya \-\- rAjAnaM prathamaM vindet tato bhAryAM tato dhanam | rAjanyasati loke \-\-smin kuto bhAryA kuto dhanam || 189|| anyachcha \-\- parjanya iva bhUtAnAmAdhAraH pR^ithivI\-patiH | vikale \-\-pi hi parjanye jIvyate na tu bhUpatau || 190|| kiM cha \-\- niyata\-viShaya\-vartI prAyasho daNDa\-yogAj jagati para\-vashe \-\-smin durlabhaH sAdhu\-vR^itteH | kR^ishamapi vikalaM vA vyAdhitaM vAdhanaM vA patimapi kula\-nArI daNDa\-bhItyAbhyupaiti || 191|| tad yathA lagna\-velA na chalati tathA kR^itvA satvaramAgamyatAM devena | ityuktvA utthAya chalitaH | tato.asau rAjya\-lAbhAkR^iShTaH karpUratilakaH shR^igAla\-darshita\-vartmanA dhAvan mahA\-pa~Nke nimagnaH | hastinoktam \-\-sakhe shR^igAla \! kimadhunA vidheyam \? mahA\-pa~Nke patito.ahaM mriye | parAvR^itya pashya \! shR^igAlena vihasyoktam \-\-deva \! mama puchchhAgre hastaM dattvA uttiShTha | yasmAt mad\-vidhasya vachasi tvayA vishvAsaH kR^itaH\, tasya phalametat | tad anubhUyatAmasharaNaM duHkham | tathA choktam \-\- yadAsat\-sa~Nga\-rahito bhaviShyasi bhaviShyasi | yadAsajjana\-goShThIShu patiShyasi patiShyasi || 192|| tato mahA\-pa~Nke nimagno hastI shR^igAlairbhakShitaH | ato.ahaM bravImi \-\-upAyena hi yachchhakyamityAdi | tatastad\-dhita\-vachanamavadhIrya mahatA bhayena vimugdha iva mantharasstaj\-jalAshayamutsR^ijya prachalitaH | te \-\-pi hiraNyakAdayaH snehAd aniShTaM sha~NkamAnAstamanujagmuH | tataH sthale gachchhan kenApi vyAdhena vane paryaTatA sa mantharaH prAptaH | sa cha taM gR^ihItvA utthAya dhanuShi baddhvA dhanyo.asmItyabhidhAya bhramaNa\-kleshAt kShut\-pipAsAkulaH sva\-gR^ihAbhimukhaM prayAtaH | atha te mR^iga\-vAyasa\-mUShikAH paraM viShAdamupagatAH tamanugachchhanti sma | tato hiraNyako vilapati \-\- ekasya duHkhasya na yAvad antaM gachchhAmyahaM pAramivArNavasya | tAvad dvitIyaM samupasthitaM me chhidreShv anarthA bahulI\-bhavanti || 193|| svabhAvajaM tu yan mitraM bhAgyenaivAbhijAyate | tad\-akR^itrima\-sauhArdamApatsv api na mu~nchati || 194|| api cha \-\- na mAtari na dAreShu na sodarye na chAtmaje | vishvAsastAdR^ishaH puMsAM yAdR^i~N mitre svabhAvaje || 195|| iti muhuH vichintya prAha \-\-aho me durdaivam | yataH \-\- sva\-karma\-santAna\-vicheShTitAni kAlAntarAvarti\-shubhAshubhAni | ihaiva dR^iShTAni mayaiva tAni janmAntarANIva dashAntarANi || 196|| athavA itthamevaitat | kAyaH saMnihitApAyaH sampadaH padamApadAm | samAgamAH sApagamAH sarvamutpAdi bha~Nguram || 197|| punarvimR^ishyAha \-\- shokArAti\-bhaya\-trANaM prIti\-vishrambha\-bhAjanam | kena ratnamidaM sR^iShTaM mitramityakShara\-dvayam || 198|| kiM cha \-\- mitraM prIti\-rasAyanaM nayanayorAnandanaM chetasaH pAtraM yat sukha\-duHkhayoH samamidaM puNyAtmanA labhyate | ye chAnye suhR^idaH samR^iddhi\-samaye dravyAbhilAShAkulAs te sarvatra milanti tattva\-nikaSha\-grAvA tu teShAM vipat || 199|| iti bahu vilapya hiraNyakashchitrA~Nga\-laghupatanakAv Aha \-\-yAvad ayaM vyAdho vanAn na niHsarati\, tAvan mantharaM mochayituM yatnaH kriyatAm | tAv UchatuH \-\-satvaraM yathA\-kAryamupadisha | hiraNyako brUte \-\-chitrA~Ngo jala\-samIpaM gatvA mR^itamivAtmAnaM nishcheShTaM darshayatu | kAkashcha tasyopari sthitvA cha~nchvA kimapi vilikhatu | nUnamanena lubdhakena mR^iga\-mAMsArthinA tatra kachchhapaM parityajya sarvaraM gantavyam | tato.ahaM mantharasya bandhanaM chhetsyAmi | sannihite lubdhake bhavadbhyAM palAyitavyam | tatashchitrA~Nga\-laghupatanakAbhyAM shIghraM gatvA tathAnuShThite sati sa vyAdhaH parishrAntaH pAnIyaM pItvA taroradhastAd upaviShTaH san tathAvidhaM mR^igamapashyat | tataH kachchhapaM jala\-samIpe nidhAya kartarikAmAdAya prahR^iShTa\-manA mR^igAntikaM chalitaH | atrAntare hiraNyakena Agatya mantharasya bandhanaM chhinnam | chhinna\-bandhanaH kUrmaH satvaraM jalAshayaM praviShTaH | sa cha mR^iga AsannaM taM vyAdhaM vilokyotthAya drutaM palAyitaH | pratyAvR^ittya lubdhako yAvat taru\-talamAyAti tAvat kUrmamapashyann achintayat \-\-uchitamevaitat mamAsamIkShya\-kAriNaH | yataH \-\- yo dhruvANi parityajya adhruvANi niShevate | dhruvANi tasya nashyanti adhruvaM naShTameva hi || 200|| tato.asau sva\-karma\-vashAn nirAshaH kaTakaM praviShTaH | mantharAdayashcha sarve muktApadaH sva\-sthAnaM gatvA yathA\-sukhamAsthitAH | atha rAja\-putraiH sAnandamuktam \-\-sarve shrutavantaH sukhino vayam | siddhaM naH samIhitam | viShNu\-sharmovAcha \-\-etad bhavatAmabhilaShitamapi sampannam | aparamapIdamastu \-\- mitraM yAntu cha sajjanA janapadairlakShmIH samAlabhyatAM bhUpAlAH paripAlayantu vasudhAM shashvat sva\-dharme sthitAH | AstAM mAnasa\-tuShTaye sukR^itinAM nItirnavoDheva vaH kalyANaM kurutAM janasya bhagavAMshchandrArdha\-chUDAmaNiH || 201|| \medskip\hrule\medskip % ii \-\- 2 suhR^id\-bhedaH atha rAja\-putrA UchuH \-\-Arya \! mitralAbhaH shrutastAvad asmAbhiH | idAnIM suhR^id\-bhedaM shrotumichchhAmaH | viShNusharmovAcha \-\-suhR^id\-bhedaM tAvachchhR^iNuta\, yasyAyamAdyaH shlokaH \-\- vardhamAno mahAn sneho mR^igendra\-vR^iShayorvane | pishunenAtilubdhena jambukena vinAshitaH || 1|| rAja\-putrairuktam \-\-kathametat \? viShNusharmA kathayati \-\-asti dakShiNA\-pathe suvarNavatI nAma nagarI | tatra vardhamAno nAma vaNig nivasati | tasya prachure \-\-pi vitte \-\- parAn bandhUn atisamR^iddhAn samIkShya punarartha\-vR^iddhiH karaNIyeti matirbabhUva | yataH\, adho.adhaH pashyataH kasya mahimA nopachIyate | uparyupari pashyantaH sarva eva daridrati || 2|| aparaM cha \-\- brahmahApi naraH pUjyo yasyAsti vipulaM dhanam | shashinastulya\-vaMsho.api nirdhanaH paribhUyate || 3|| anyachcha \-\- avyavasAyinamalasaM daiva\-paraM sahasAchcha parihINam | pramadeva hi vR^iddha\-patiM nechchhatyavagUhituM lakShmIH || 4|| kiM cha \-\- AlasyaM strI\-sevA sa\-rogatA janma\-bhUmi\-vAtsalyam | santoSho bhIrutvaM ShaD vyAghAtA mahattvasya || 5|| yataH \-\- sampadA susthiraM\-manyo bhavati svalpayApi yaH | kR^itakR^ityo vidhirmanye na vardhayati tasya tAm || 6|| aparaM cha \-\- nirutsAhaM nirAnandaM nirvIryamari\-nandanam | mA sma sImantinI kAchij janayet putramIdR^isham || 7|| tathA choktam \-\- alabdhaM chaiva lipseta labdhaM rakShet prayatnataH | rakShitaM vardhayechchaiva vR^iddhaM pAtreShu nikShipet || 8|| yato.alabdhamichchhato.artha\-yogAd arthasya prAptireva | labdhasyApyarakShitasya nidherapi svayaM vinAshaH | api cha\, avardhamAnashchArthaH kAle svalpa\-vyayo.apya~njanavat kShayameti | naupabhujyamAnashcha niShprayojana eva saH | tathA choktam \-\- dhanena kiM yo na dadAti nAshnute balena kiM yashcha ripUn na bAdhate | shrutena kiM yo na cha dharmamAcharet kimAtmanA yo na jitendriyo bhavet || 9|| yataH\, jala\-bindu\-nipAtena kramashaH pUryate ghaTaH | sa hetuH sarva\-vidyAnAM dharmasya cha dhanasya cha || 10|| dAnopabhoga\-rahitA divasA yasya yAnti vai | sa karma\-kAra\-bhastreva shvasann api na jIvati || 11|| iti saMchintya nandaka\-sajIvaka\-nAmAnau vR^iShabhau dhuri niyojya shakaTaM nAnAvidha\-dravya\-pUrNaM kR^itvA vANijyena gataH kashmIraM prati | anyachcha \-\- a~njanasya kShayaM dR^iShTvA valmIkasya cha sa~nchayam | avandhyaM divasaM kuryAd dAnAdhyayana\-karmabhiH || 12|| yataH \-\- ko.atibhAraH samarthAnAM kiM dUraM vyavasAyinAm | ko videshaH savidyAnAM kaH paraH priya\-vAdinAm || 13|| atha gachchhatastasya sudurga\-nAmni mahAraNye sa~njIvako bhagna\-jAnurnipatitaH | tamAlokya vardhamAno.achintayat \-\- karotu nAma nIti\-j~no vyavasAyamitastataH | phalaM punastad eva syAd yad vidhermanasi sthitam || 14|| kintu \-\- vismayaH sarvathA heyaH pratyUhaH sarva\-karmaNAm | tasmAd vismayamutsR^ijya sAdhye siddhirvidhIyatAm || 15|| iti saMchintya saMjIvakaM tatra parityajya vardhamAnaH punaH svayaM dharmapuraM nAma nagaraM gatvA mahAkAyamanyaM vR^iShabhamekaM samAnIya dhuri niyojya chalitaH | tataH saMjIvako.api kathaM kathamapi khura\-traye bharaM kR^itvotthitaH | yataH \-\- nimagnasya payo\-rAshau parvatAt patitasya cha | takShakeNApi daShTasya AyurmarmANi rakShati || 16|| nAkAle miryate janturviddhaH shara\-shatairapi | kushAgreNaiva saMspR^iShTaH prApta\-kAlo na jIvati || 17|| arakShitaM tiShThati daiva\-rakShitaM surakShitaM daiva\-hataM vinashyati | jIvatyanAtho.api vane visarjitaH kR^ita\-prayatno.api gR^ihe na jIvati || 18|| tato dineShu gachchhatsu saMjIvakaH svechchhAhAra\-vihAraM kR^itvAraNyaM bhrAmyan hR^iShTa\-puShTA~Ngo balavan nanAda | tasmin vane pi~Ngalaka\-nAmA siMhaH sva\-bhujopArjita\-rAjya\-sukhamanubhavan nivasati | tathA choktam \-\- nAbhiSheko na saMskAraH siMhasya kriyate mR^igaiH | vikramArjita\-rAjyasya svayameva mR^igendratA || 19|| sa chaikadA pipAsAkulitaH pAnIyaM pAtuM yamunA\-kachchhamagachchhat | tena cha tatra siMhenAnanubhUta\-pUrvakamakAla\-ghana\-garjitamiva saMjIvaka\-narditamashrAvi | tachchhrutvA pAnIyamapItvA sa\-chakitaH parivR^itya sva\-sthAnamAgatya kimidamityAlochayaMstUShNIM sthitaH | sa cha tathAvidhaH karaTa\-kadamanakAbhyAmasya mantri\-putrAbhyAM dR^iShTaH | taM tathAvidhaM dR^iShTvA damanakaH karaTakamAha \-\-sakhe karaTaka \! kimityayamudakArthI svAmI pAnIyamapItvA sachakito mandaM mandamavatiShThate | karaTako brUte \-\-mitra damanaka \! asman\-matenAsya sevaiva na kriyate | yadi tathA bhavati tarhi kimanena svAmi\-cheShTAnirUpeNAsmAkam | yato.anena rAj~nA vinAparAdhena chiramavadhIritAbhyAmAvAbhyAM mahad\-duHkhamanubhUtam | sevayA dhanamichchhadbhiH sevakaiH pashya yat kR^itam | svAtantryaM yachchharIrasya mUDhaistad api hAritam || 20|| aparaM cha \-\- shIta\-vAtAtapa\-kleshAn sahante yAn parAshritAH | tad\-aMshenApi medhAvI tapastaptvA mukhI bhavet || 21|| anyachcha \-\- etAvaj janmasAphalyaM dehinAmiha dehiShu | prANairarthairdhiyA vAchA shreya evAcharet sadA || 22|| aparaM cha \-\- ehi gachchha patottiShTha vada maunaM samAchara | iti vitrasta\-sAra~Nga\-netrayA ko na va~nchitaH || 23|| kiM cha \-\- abudhairartha\-lAbhAya paNya\-strIbhiriva svayam | AtmA saMskR^itya saMskR^itya paropakaraNI\-kR^itaH || 24|| kiM cha \-\- yA prakR^ityaiva chapalA nipatatyashuchAv api | svAmino bahu manyante dR^iShTiM tAmapi sevakAH || 25|| aparaM cha \-\- maunAn mUrkhaH pravachana\-paTurbAtulo jalpako vA kShAntyA bhIruryadi na sahate prAyasho nAbhijAtaH | dhR^iShTaH pArshve vasati niyataM dUratashchApragalbhaH sevA\-dharmaH parama\-gahano yoginAmapyagamyaH || 26|| visheShatashcha \-\- praNamatyunnati\-hetorjIvita\-hetorvimu~nchati prANAn | duHkhIyati sukha\-hetoH ko mUDhaH sevakAd anyaH || 27|| damanako brUte \-\-mitra sarvathA manasApi naitat kartavyam\, yataH \-\- kathaM nAma na sevyante yatnataH parameshvarAH | achireNaiva ye tuShTAH pUrayanti manorathAn || 28|| anyachcha \-\- kutaH sevA\-vihInAnAM chAmaroddhUta\-sampadaH | uddaNDa\-dhavala\-chchhatraM vAji\-vAraNa\-vAhinI || 29|| karaTako brUte \-\-tathApi kimanenAsmAkaM vyApAreNa | yato.avyApAreShu vyApAraH sarvathA pariharaNIyaH | pashya \-\- avyApareShu vyApAraM yo naraH kartumichchhati | sa eva nidhanaM yAti kIlotpaTIva vAnaraH || 30|| damanakaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? karakaTaH kathayati \-\- kathA 1 asti magadha\-deshe dharmAraNya\-saMnihita\-vasudhAyAM shubhadatta\-nAmnA kAyasthena vihAraH kartumArabdhaH | tatra karapatradArya\-mANaika\-stambhasya kiyad dUrasphATitasya kAShTha\-khaNDa\-dvaya\-madhye kIlakaH sUtra\-dhAreNa nihitaH | tatra balavAn vAnara\-yUthaH krIDann AgataH | eko vAnaraH kAla\-prerita iva taM kIlakaM hastAbhyAM dhR^itvopaviShTam | anantaraM sa cha sahaja\-chapalatayA mahatA prayatnena taM kIlakamAkR^iShTavAn | AkR^iShTe cha kIlake chUrNitANDa\-dvayaH pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi \-\-avyApareShu vyApAramityAdi | damanako brUte \-\-tathApi svAmi\-cheShTA\-nirUpaNaM sevakenAvashyaM karaNIyam | karaTako brUte \-\-sarvasminn adhikAre ya eva niyuktaH pradhAna\-mantrI sa karotu | yato.anujIvinA parAdhikAra\-charchA sarvathA na kartavyA | pashya \-\- parAdhikAra\-charchA yaH kuryAt svAmi\-hitechchhayA | sa viShIdati chItkArAd gardabhastADito yathA || 31|| damanakaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? karaTako brUte \-\- kathA 2 asti vArANasyAM karpUra\-paTako nAma rajakaH | sa rAtrau gADha\-nidrAyAM prasuptaH | tad\-anantaraM tad\-gR^iha\-dravyANi hartuM chauraH praviShTaH | tasya prA~NgaNe gardabho baddhastiShThati | kukkurashchopaviShTo.asti | atha gardabhaH shvAnamAha \-\-sakhe \! bhavatastAvad ayaM vyApAraH | tat kimiti tvamuchchaiH shabdaM kR^itvA svAminaM na jAgarayasi | kukkuro brUte \-\-bhadra \! mama niyogasya charchA tvayA na kartavyA | tvameva kiM na jAnAsi yathA tasyAharnishaM gR^iha\-rakShAM karomi | yato.ayaM chirAn nirvR^ito mamopayogaM na jAnAti | tenAdhunApi mamAhAra\-dAne mandAdaraH | yato vinA vidhura\-darshanaM svAmina upajIviShu mandAdarA bhavanti | gardabho brUte \-\-shR^iNu re barbara \! yAchate kArya\-kAle yaH sa kiM\-bhR^ityaH sa kiM\-suhR^it | kukkuro brUte \-\- bhR^ityAn sambhAShayed yastu kArya\-kAle sa kiM\-prabhuH || 32|| yataH \-\- AshritAnAM bhR^itau svAmi\-sevAyAM dharma\-sevane | putrasyotpAdane chaiva na santi pratihastakAH || 33|| tato gardabhaH sa\-kopamAha \-\-are duShTa\-mate \! pApIyAMstvaM yad vipattau svAmi\-kArye upekShAM karoShi | bhavatu tAvat | yathA svAmI jAgariShyati\, tan mayA kartavyam | yataH \-\- pR^iShThataH sevayed arkaM jaThareNa hutAshanam | svAminaM sarva\-bhAvena paralokamamAyayA || 34|| ityuktvAtIva chItkAra\-shabdaM kR^itavAn | tataH sa rajakastena chItkAreNa prabuddho nidrA\-bha~Nga\-kopAd utthAya gardabhaM laguDena tAdayAmAsa | tenAsau pa~nchatvamagamat | ato.ahaM bravImi \-\-parAdhikAra\-charchAmityAdi | pashya\, pashUnAmanveShaNamevAsman\-niyogaH | sva\-niyoga\-charchA kriyatAm | kintv adya tayA charchayA na prayojanam | yata AvayorbhakShita\-sheShAhAraH prachuro.asti | damanakaH saroShamAha \-\-kathamAhArArthI bhavAn kevalaM rAjAnaM sevate \? etad ayuktamuktaM tvayA | yataH \-\- suhR^idAmupakAra\-kAraNAd dviShatAmapyapakAra\-kAraNAt | nR^ipa\-saMshraya iShyate budhair jaTharaM ko na bibharti kevalam || 35|| jIvite yasya jIvanti viprA mitrANi bAndhavAH | saphalaM jIvitaM tasya AtmArthe ko na jIvati || 36|| api cha \-\- yasmin jIvati jIvanti bahavaH sa tu jIvatu | kAko.api kiM na kurute cha~nchvA svodara\-pUraNam || 37|| pashya \-\- pa~nchabhiryAti dAsatvaM purANaiH ko.api mAnavaH | ko.api lakShaiH kR^itI ko.api lakShairapi na labhyate || 38|| anyachcha \-\- manuShya\-jAtau tulyAyAM bhR^ityatvamati\-garhitam | prathamo yo na tan nApi sa kiM jIvatsu gaNyate || 39|| tathA choktaM \-\- vAji\-vAraNa\-lohAnAM kAShTha\-pAShANa\-vAsasAm | nArI\-puruSha\-toyAnAmantaraM hada\-hantaram || 40|| tathA hi svalpamapyatirichyate \-\- svalpa\-snAyu\-vasAvasheSha\-malinaM nirmAMsamapyasthikaM shvA labdhvA paritoShameti na bhavet tasya kShudhaH shAntaye | siMho jambukama~NkamAgatamapi tyaktvA nihanti dvipaM sarvaH kR^ichchhra\-gato.api vA~nchhati janaH sattvAnurUpaM phalam || 41|| aparaM cha\, sevya\-sevakayorantaraM pashya \-\- lA~NgUla\-chAlanamadhashcharaNAvapAtaM bhUmau nipatya vadanodara\-darshanaM cha | shvA piNDadasya kurute gaja\-pu~Ngavastu dhIraM vilokayati chATu\-shataishcha bhu~Nkte || 42|| kiM cha \-\- yaj jIvyate kShaNamapi prathitaM manuShyair vij~nAna\-vikrama\-yashobhirabhajyamAnam | tan nAma jIvitamiha pravadanti taj\-j~nAH kAko.api jIvati chirAya baliM cha bhu~Nkte || 43|| aparaM cha \-\- yo nAtmaje na cha gurau na cha bhR^itya\-varge dIne dayAM na kurute na cha bandhu\-varge | kiM tasya jIvita\-phalena manuShya\-loke kAko.api jIvati chirAya baliM cha bhu~Nkte || 44|| aparamapi \-\- ahita\-hita\-vichAra\-shUnya\-buddheH shruti\-samayairbahubhirbahiShkR^itasya | udara\-bharaNa\-mAtra\-kevalechchhoH puruSha\-pashoshcha pashoshcha ko visheShaH || 45|| karaTako brUte \-\-AvAM tAvad apradhAnau | tadApyAvayoH kimanayA vichAraNayA | damanako brUte \-\-kiyatA kAlenAmAtyAH pradhAnatAmapradhAnatAM vA labhante\, yataH \-\- na kasyachit kashchid iha svabhAvAd bhavatyudAro.abhimataH khalo vA | loke gurutvaM viparItatAM vA sva\-cheShTitAnyeva naraM nayanti || 46|| kiM cha \-\- Aropyate shilA shaile yatnena mahatA yathA | nipAtyate kShaNenAdhastathAtmA guNa\-doShayoH || 47|| yAtyadho.adhaH vrajatyuchchairnaraH svaireva karmabhiH | kUpasya khanitA yadvat prAkArasyeva kArakaH || 48|| tad bhadram | svayatnAyatto hyAtmA sarvasya | karaTako brUte \-\-atha bhavAn kiM bravIti \? sa Aha \-\-ayaM tAvat svAmI pi~NgalakaH kuto.api kAraNAt sa\-chakitaH parivR^ityopaviShTaH | karaTako brUte \-\- udIrito.arthaH pashunApi gR^ihyate hayAshcha nAgAshcha vahanti choditAH | anuktamapyUhati paNDito janaH pare~Ngita\-j~nAna\-phalA hi buddhayaH || 49|| AkAra\-ri~NgatairgatyA cheShTayA bhAShaNena cha | netra\-vaktra\-vikAreNa lakShyate \-\-ntargataM manaH || 50|| atra bhaya\-prastAve praj~nA\-balenAhamenaM svAminamAtmIyaM kariShyAmi | yataH \-\- prastAva\-sadR^ishaM vAkyaM sad\-bhAva\-sadR^ishaM priyam | Atma\-shakti\-samaM kopaM yo jAnAti sa paNDitaH || 51|| karaTako brUte \-\-sakhe tvaM sevAnabhij~naH | pashya \-\- anAhUto vished yastu apR^iShTo bahu bhAShate | AtmAnaM manyate prItaM bhU\-pAlasya sa durmatiH || 52|| damanako brUte \-\-bhadra \! kathamahaM sevAnabhij~naH \? pashya \-\- kimapyasti svabhAvena sundaraM vApyasundaram | yad eva rochate yasmai bhavet tat tasya sundaram || 53|| yataH \-\- yasya yasya hi yo bhAvastena tena hi taM naram | anupravishya medhAvI kShipramAtma\-vashaM nayet || 54|| anyachcha \-\- ko.atretyahamiti brUyAt samyag Adeshayeti cha | Aj~nAmavitathAM kuryAd yathA\-shakti mahIpateH || 55|| aparaM cha \-\- alpechchhurdhR^itimAn prAj~nashchhAyevAnugataH sadA | AdiShTo na vikalpeta sa rAja\-vasatiM vaset || 56|| karaTako brUte \-\-kadAchit tvAmanavasara\-praveshAd avagamyate svAmI | sa chAha \-\-astv evam | tathApyanujIvinA svAmi\-sAMnidhyamavashyaM karaNIyam | yataH \-\- doSha\-bhIteranArambhastat kApuruSha\-lakShaNam | kairajIrNa\-bhayAd bhrAtarbhojanaM parihIyate || 57|| pashya \-\- Asannameva nR^ipatirbhajate manuShyaM vidyA\-vihInamakulInamasaMstutaM vA | prAyeNa bhUmi\-patayaH pramadA\-latAshcha yaH pArshvato vasati taM pariveShTayanti || 58|| karaTako brUte \-\-atha tatra gatvA kiM vakShyati bhavAn | sa Aha \-\-shR^iNu \! kimanurakto virakto vA mayi svAmIti j~nAsyAmi | karaTako brUte \-\-kiM taj j~nAna\-lakShaNam | damanako brUte \-\-shR^iNu \-\- dUrAd avekShaNaM hAsaH samprashneShv Adaro bhR^isham | parokShe \-\-pi guNa\-shlAghA smaraNaM priya\-vastuShu || 59|| asevake chAnuraktirdAnaM sa\-priya\-bhAShaNam | anuraktasya chihnAni doShe \-\-pi guNa\-sa~NgrahaH || 60|| anyachcha\-\- kAla\-yApanamAshAnAM vardhanaM phala\-khaNDanam | virakteshvara\-chihnAni jAnIyAn matimAn naraH || 61|| etaj j~nAtvA yathA chAyaM mamAyatto bhaviShyati | tathA vadiShyAmi | apAyasaM darshanajAM vipattim upAya\-sandarshana\-jAM cha siddhim | medhAvino nIti\-vidhi\-prayuktAM puraH sphurantImiva darshayanti || 62|| karaTako brUte \-\-tathApyaprApte prastAve na vaktumarhasi\, yataH \-\- aprApta\-kAlaM vachanaM bR^ihaspatirapi bruvan | labhate buddhy\-avaj~nAnamavamAnaM cha bhArata || 63|| damanako brUte \-\-mitra \! mA bhaiShIH \! nAhamaprAptAvasaraM vachanaM vadiShyAmi | yataH \-\- ApadyunmArga\-gamane kArya\-kAlAtyayeShu cha | apR^iShTo.api hitAnveShI brUyAt kalyANa\-bhAShitam || 64|| yadi cha prAptAvasareNApi mayA mantro na vaktavyastadA mantritvameva mamAnupapannam | yataH \-\- kalpayati yena vR^ittiM yena cha loke prashasyate | sa guNastena guNinA rakShyaH saMvardhanIyashcha || 65|| tad bhadra \! anujAnIhi mAm | gachchhAmi | karaTako brUte \-\-shubhamastu | shivAste panthAnaH | yathAbhilaShitamanuShThIyatAmiti | tato damanako vismita iva pi~Ngalaka\-samIpaM gataH | atha dUrAd eva sAdaraM rAj~nA praveshitaH sAShTA~Nga\-praNipAtaM praNipatyopaviShTaH | rAjAha \-\-chirAd dR^iShTo.asi | damanako brUte \-\-yadyapi mayA sevakena shrImad\-devapAdAnAM na kiMchit prayojanamasti\, tathApi prApta\-kAlamanujIvinA sAMnidhyamavashyaM kartavyamityAgato.asmi | kiM cha \-\- dantasya nirgharShaNakena rAjan karNasya kaNDUyanakena vApi | tR^iNena kAryaM bhavatIshvarANAM kima~Nga\-vAk\-pANi\-matA nareNa || 66|| yadyapi chireNAvadhIritasya deva\-pAdairme buddhi\-nAshaH shakyate\, tad api na sha~NkanIyam | yataH \-\- kadarthitasyApi cha dhairya\-vR^itter buddhervinAsho nahi sha~NkanIyaH | adhaH\-kR^itasyApi tanUnapAto nAdhaH shikhA yAti kadAchid eva || 67|| deva \! tat sarvathA visheShaj~nena svAminA bhavitavyam | yataH \-\- maNirluThati pAdeShu kAchaH shirasi dhAryate | yathaivAste tathaivAstAM kAchaH kAcho maNirmaNiH || 68|| anyachcha \-\- nirvisheSho yadA rAjA samaM sarveShu vartate | tadodyama\-samarthAnAmutsAhaH parihIyate || 69|| kiM cha \-\- trividhAH puruShA rAjann uttamAdhama\-madhyamAH | niyojayet tathaivaitAMstrividheShv eva karmasu || 70|| yataH \-\- sthAna eva nijyojyante bhR^ityAshchAbharaNAni cha | nahi chUDAmaNiH pAde nUpuraM shirasA kR^itam || 71|| api cha \-\- kanaka\-bhUShaNa\-sa~NgrahaNochito yadi maNistrapuNi praNidhIyate | na sa virauti na chApi na shobhate bhavati yojayiturvachanIyatA || 72|| anyachcha \-\- mukuTe ropitA kAchashcharaNAbharaNe maNiH | nahi doSho maNerasti kintu sAdhoravij~natA || 73|| pashya \-\- buddhimAn anurakto.ayamayaM shUra ito bhayam | iti bhR^itya\-vichAraj~no bhR^ityairApUryate nR^ipaH || 74|| tathA hi \-\- ashvaH shastraM shAstraM vINA vANI narashcha nArI cha | puruSha\-visheShaM prAptA bhavantyayogyAshcha yogyAshcha || 75|| anyachcha \-\- kiM bhaktenAsamarthena kiM shaktenApakAriNA | bhaktaM shaktaM cha mAM rAjan nAvaj~nAtuM tvamarhasi || 76|| yataH \-\- avaj~nAnAd rAj~no bhavati mati\-hInaH parijanas tatastat\-prAmANyAd bhavati na samIpe budha\-janaH | budhaistyakte rAjye na hi bhavati nItirguNavatI vipannAyAM nItau sakalamavashaM sIdati jagat || 77|| aparaM cha \-\- janaM janapadA nityamarchayanti nR^ipArchitam | nR^ipeNAvamato yastu sa sarvairavamanyate || 78|| kiM cha \-\- bAlAd api gR^ihItavyaM yuktamuktaM manIShibhiH | raveraviShaye kiM na pradIpasya prakAshanam || 79|| pi~Ngalako.avadat \-\-bhadra damanaka \! kimetat \? tvamasmadIya\-pradhAnAmAtya\-putra iyantaM kAlaM yAvat kuto.api khala\-vAkyAn nAgato.asi | idAnIM yathAbhimataM brUhi | damanako brUte \-\-deva \! pR^ichchhAmi kiMchit | uchyatAm | udakArthI svAmI pAnIyamapItvA kimiti vismita iva tiShThati | pi~Ngalako.avadat \-\-bhadramuktaM tvayA | kintv etad rahasyaM vaktuM kAchid vishvAsa\-bhUmirnAsti | tathApi nibhR^itaM kR^itvA kathayAmi | shR^iNu\, samprati vanamidamapUrva\-sattvAdhiShThitamato.asmAkaM tyAjyam | anena hetunA vismito.asmi | tathA cha shruto mayApi mahAn apUrva\-shabdaH | shabdAnurUpeNAsya prANino mahatA balena bhavitavyam | damanako brUte \-\-deva \! asti tAvad ayaM mahAn bhaya\-hetuH | sa shabdo.asyAbhirapyAkarNitaH | kintu sa kiM mantrI yaH prathamaM bhUmi\-tyAgaM pashchAd yuddhaM chopavishati asmin kArya\-sandehe bhR^ityAnAmupayoga eva j~nAtavyaH | yataH \-\- bandhu\-strI\-bhR^itya\-vargasya buddheH sattvasya chAtmanaH | Apan\-nikaSha\-pAShANe naro jAnAti sAratAm || 80|| siMho brUte \-\-bhadra \! mahatI sha~NkA mAM bAdhate | damanakaH punarAha svagatam \-\-anyathA rAjya\-sukhaM parityajya sthAnAntaraM gantuM kathaM mAM sambhAShase \? prakAshaM brUte \-\-deva \! yAvad ahaM jIvAmi tAvad bhayaM na kartavyam | kintu karaTakAdayo.apyAshvAsyantAM yasmAd Apat\-pratIkAra\-kAle durlabhah puruSha\-samavAyaH | tatastau damanaka\-karaTakau rAj~nA sarvasvenApi pUjitau bhaya\-pratIkAraM pratij~nAya chalitau | karaTako gachchhan damanakamAha \-\-sakhe \! kiM shaktya\-pratIkAro bhaya\-heturashakya\-pratIkAro veti na j~nAtvA bhayopashamaM pratij~nAya kathamayaM mahA\-prasAdo gR^ihItaH \? yato.anupakurvANo na kasyApyupAyanaM gR^ihNIyAd visheShato rAj~naH | pashya \-\- yasya prasAde padmAste vijayashcha parAkrame | mR^ityushcha vasati krodhe sarva\-tejomayo hi saH || 81|| tathA hi \-\- bAlo.api nAvamantavyo manuShya iti bhUmipaH | mahatI devatA hyeShA nara\-rUpeNa tiShThati || 82|| damanako vihasyAha \-\-mitra \! tUShNImAsyatAm | j~nAtaM mayA bhaya\-kAraNam | balIvarda\-narditaM tat | vR^iShabhAshchAsmAkamapi bhakShyAH | kiM punaH siMhasya | karaTako brUte \-\-yadyevaM tadA kim punaH svAmi\-trAsastatraiva kimiti nApanItaH | damanako brUte \-\-yadi svAmi\-trAsastatraiva muchyate tadA kathamayaM mahA\-prasAda\-lAbhaH syAt | aparaM cha \-\- nirapekSho na kartavyo bhR^ityai svAmI kadAchana | nirapekShaM prabhuM kR^itvA bhR^ityaH syAd dadhi\-karNavat || 83|| karaTakaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? damanakaH kathayati \-\- kathA 3 astyuttara\-pathe \-\-rbudashikhara\-nAmni parvate durdAnto nAma mahA\-vikramaH siMhaH | tasya parvata\-kandaramadhishayAnasya kesarAgraM kashchin mUShikaH pratyahaM chhinatti | tataH kesarAgraM lUnaM dR^iShTvA kupito vivarAntargataM mUShikamalabhamAno.achintayat \-\- kShudra\-shatrurbhaved yastu vikramAn naiva labhyate | tamAhantuM puraskAryaH sadR^ishastasya sainikaH || 84|| ityAlochya tena grAmaM gatvA vishvAsaM kR^itvA dadhikarNa\-nAmA biDAlo yatnevAnIya mAMsAhAraM dattvA sva\-kandare sthApitaH | anantaraM tad\-bhayAn mUShiko.api vilAn na niHsarati | tenAsau siMho.akShata\-kesharaH sukhaM svapiti | mUShika\-shabdaM yadA yadA shR^iNoti\, tadA tadA mAMsAhAra\-dAnena taM biDAlaM saMvardhayati | Aj~nA\-bha~Ngo narendrANAM brAhmaNAnAmanAdaraH | pR^ithak shayyA cha nArINAmashastra\-vihito vadhaH || 85|| tato desha\-vyavahArAnabhij~naH saMjIvakaH sabhayamupasR^itya sAShTA~Nga\-pAtaM karaTakaM praNatavAn | tathA choktam \-\- matireva balAd garIyasI yad\-abhAve kariNAmiyaM dashA | iti ghoShayatIva DiNDimaH kariNo hastipakAhataH kvaNan || 86|| atha saMjIvakaH sAsha~NkamAha \-\-senApate \! kiM mayA kartavyam | tad abhidhIyatAm | karaTako brUte \-\-vR^iShabha \! atra kAnane tiShThasi | asmad\-deva\-pAdAravindaM praNaya | saMjIvako brUte \-\-tad\-abhaya\-vAchaM me yachchha | gachchhAmi | karaTako brUte \-\-shR^iNu re balIvarda \! alamanayA sha~NkayA | yataH \-\- prativAchamadatta keshavaH shapamAnAya na chedi\-bhUbhuje | anuhu~Nkurute ghana\-dhvaniM na hi gomAyu\-rutAni kesarI || 87|| anyachcha \-\- tR^iNAni nonmUlayati prabha~njano mR^idUni nIchaiH praNalAni sarvataH | samuchchhritAn eva tarUn prabAdhate mahAn mahatyeva karoti vikramam || 88|| tatastau saMjIvakaM kiyad dUre saMsthApya pi~Ngalaka\-samIpaM gatau | tato rAjA sAdaramavalokitau praNamyopaviShTau | rAjAha \-\-tvayA sa dR^iShTaH \? damanako brUte \-\-deva \! dR^iShTaH | kintu yad devena j~nAtaM tat tathA | mahAn evAsau devaM draShTumichchhati | kintu mahAbalo.asau tataH sajjIbhUyopavishya dR^ishyatAm | shabda\-mAtrAd eva na bhetavyam | tathA choktam \-\- shabda\-mAtrAn na bhetavyamaj~nAtvA shabda\-kAraNam | shabda\-hetuM parij~nAya kuTTanI gauravaM gatA || 89|| rAjAha \-\-kathametat \? damanakaH kathayati\-\-\- kathA 4 asti shrI\-parvata\-madhye brahmapurAkhyaM nagaram | tach\-chhikhara\-pradeshe ghaNTAkarNo nAma rAkShasaH prativasatIti jana\-pravAdaH shrUyate | ekadA ghaNTAmAdAya palAyamAnaH kashchichchauro vyAghreNa vyApAditaH | tat\-pANi\-patitA ghaNTA vAnaraiH prAptA | vAnarAstAM ghaNTAmanukShaNaM vAdayanti | tato nagara\-janaiH sa manuShyaH khAdito dR^iShTaH pratikShaNaM ghaNTA\-ravashcha shrUyate | anantaraM ghaNTAkarNaH kupito manuShyAn khAdati ghaNTAM cha vAdayatItyuktvA sarve janA nagarAt palAyitAH | tataH karAlayA nAma kuTTanyA vimR^ishyAnavaro.ayaM ghaNTA\-nAdaH | tat kiM markaTA ghaNTAM vAdayantIti svayaM vij~nAya rAjA vij~nApitaH \-\-deva \! yadi kiyad dhanopakShayaH kriyate\, tadAhamenaM ghaNTAkarNaM sAdhayAmi | tato rAjA tasyai dhanaM dattam | kuTTanyA maNDalaM kR^itvA tatra gaNeshAdi\-pUjA\-gauravaM darshayitvA svayaM vAnara\-priya\-phalAnyAdAya vanaM pravishya phalAnyAkIrNAni | tato ghaNTAM parityajya vAnarAH phalAsaktA babhUvuH | kuTTanI cha ghaNTAM gR^ihItvA nagaramAgatA sarva\-jana\-pUjyAbhavat | ato.ahaM bravImi \-\-shabda\-mAtrAn na bhetavyamityAdi | tataH saMjIvakamAnIya darshanaM kAritavantau | pashchAt tatraiva parama\-prItyA nivasati | atha kadAchit tasya siMhasya bhrAtA stabdha\-karNa\-nAmA siMhaH samAgataH | tasyAtithyaM kR^itvA siMhamupaveshya pi~Ngalakastad\-AhArAya pashuM hantuM chalitaH | atrAntare saMjIvako vadati \-\-deva \! adya hata\-mR^igANAM mAMsAni kva \? rAjAha \-\-damanaka\-karaTakau jAnItaH | saMjIvako brUte \-\-j~nAyatAM kimasti nAsti vA \? siMho vimR^ishyAha \-\-nAstyeva tat | saMjIvako brUte \-\-kathametAvan mAMsaM tAbhyAM khAditam \? rAjAha \-\-khAditaM vyayitamavadhIritaM cha | pratyahameSha kramaH | saMjIvako brUte \-\-kathaM shrImad\-deva\-pAdAnAM agochareNaiva kriyate \? rAjAha \-\-madIyAgochareNaiva kriyate | atha saMjIvako brUte \-\-naitad uchitam | tathA choktam \-\- nAnivedya prakurvIta bhartuH kiMchid api svayam | kAryamApat\-pratIkArAd anyatra jagatI\-pate || 90|| anyachcha \-\- kamaNDalUpamo.amAtyastanu\-tyAgI bahu\-grahaH | nR^ipate ki~NkShaNo mUrkho daridraH kiMvarATakaH || 91|| sa hyamAtyaH sadA shreyAn kAkinIM yaH pravardhayet | koShaH koShavataH prANAH prANAH prANA na bhUpateH || 92|| kiM chArthairna kulAchAraiH sevatAmeti pUruShaH | dhana\-hInaH sva\-patnyApi tyajyate kiM punaH paraiH || 93|| etachcha rAj~naH pradhAnaM dUShaNam \-\- ativyayo.anapekShA cha tathArjanamadharmataH | moShaNaM dUra\-saMsthAnAM koSha\-vyasanamuchyate || 94|| yataH \-\- kShipramAyatamanAlochya vyayamAnaH sva\-vA~nchhayA | parikShIyata evAsau dhanI vaishravaNopamaH || 95|| stabdhakarNo brUte \-\-shR^iNu bhrAtaH chirAshritAd etau damanaka\-karaTakau sandhi\-vigraha\-kAryAdhikAriNau cha kadAchid arthAdhikAre na niyoktavyau | aparaM cha niyoga\-prastAve yan mayA shrutaM tat kathyate | brAhmaNaH kShatriyo bandhurnAdhikAre prashasyate | brAhmaNaH siddhamapyarthaM kR^ichchhreNApi na yachchhati || 96|| niyuktaH kShatriyo dravye khaDgaM darshayate dhruvam | sarvasvaM grasate bandhurAkramya j~nAti\-bhAvataH || 97|| aparAdhe \-\-pi niHsha~Nko niyogI chira\-sevakaH | sa svAminamavaj~nAya charechcha niravagrahaH || 98|| upakartAdhikAra\-sthaH svAparAdhaM na manyate | upakAraM dhvajI\-kR^itya sarvameva vilumpati || 99|| upaMshu\-krIDito.amAtyaH svayaM rAjAyate yataH | avaj~nA kriyate tena sadA parichayAd dhruvam || 100|| antar\-duShTaH kShamA\-yuktaH sarvAnartha\-karaH kila | shakuniH shakaTArashcha dR^iShTAntAv atra bhUpate || 101|| sadAmatyo na sAdhyaH syAt samR^iddhaH sarva eva hi | siddhAnAmayamAdeshaH R^iddhishchitta\-vikAriNI || 102|| prAptArtha\-grahaNaM dravya\-parIvarto.anurodhanam | upekShA buddhi\-hInatvaM bhogo.amAtyasya dUShaNam || 103|| niyogyartha\-grahopAyo rAj~nA nitya\-parIkShaNam | pratipatti\-pradAnaM cha tathA karma\-viparyayaH || 104|| nipIDitA vamantyuchchairantaH\-sAraM mahIpateH | duShTa\-vraNA iva prAyo bhavanti hi niyoginaH || 105|| muhurniyoginI bAdhyA vasudhArA mahIpate | sakR^it kiM pIDitaM snAna\-vastraM mu~nched dhR^itaM payaH || 106|| etat sarvaM yathAvasaraM j~nAtvA vyavahartavyam | siMho brUte \-\-asti tAvad evam | kintv etau sarvathA na mama vachana\-kAriNau | stabdhakarNo brUte \-\-etat sarvamanuchitaM sarvathA | yataH \-\- Aj~nA\-bha~Nga\-karAn rAjA na kShameta sutAn api | visheShaH ko nu rAj~nashcha rAj~nashchitra\-gatasya cha || 107|| stabdhasya nashyati yasho viShamasya maitrI naShTendriyasya kulamartha\-parasya dharmaH | vidyA\-phalaM vyasaninaH kR^ipaNasya saukhyaM rAjyaM pramatta\-sachivasya narAdhipasya || 108|| aparaM cha \-\- taskarebhyo niyuktebhyaH shatrubhyo nR^ipa\-vallabhAt | nR^ipatirnija\-lobhAchcha prajA rakShet piteva hi || 109|| bhrAtaH \! sarvathAsmad\-vachanaM kriyatAm | vyavahAro.apyasmAbhiH kR^ita eva | ayaM saMjIvakaH sasya\-bhakShako.arthAdhikAre niyujyatAm | etad\-vachanAt tathAnuShThite sati tad Arabhya pi~Ngalaka\-saMjIvakayoH sarva\-bandhu\-parityAgena mahatA snehena kAlo.ativartate | tato.anujIvinAmapyAhAra\-dAne shaithilya\-darshanAd damanaka\-karaTakAv anyonyaM chintayataH | tad Aha damanakaH karaTakam \-\-mitra \! kiM kartavyam \? Atma\-kR^ito.ayaM doShaH | svayaM kR^ite \-\-pi doShe paridevanamapyanuchitam | tathA choktam \-\- svarNa\-rekhAmahaM spR^iShTvA baddhvAtmAnaM cha dUtikA | Aditsushcha maNiM sAdhuH sva\-doShAd duHkhitA ime || 110|| karaTako brUte\-\-kathametat \? damanakaH kathayati \-\- kathA 5 asti kA~nchanapura\-nAmni nagare vIravikramo rAjA | tasya dharmAdhikAriNA kashchin nApito vadhya\-bhUmiM nIyamAnaH kandarpaketu\-nAmnA parivrAjakena sAdhu\-dvitIyakena nAyaM hantavyaH ityuktvA vastrA~nchalena dhR^itaH | rAja\-puruShA UchuH \-\-kimiti nAyaM vadhyaH | sa Aha \-\-shrUyatAm | svarNa\-rekhAmahaM spR^iShTvA ityAdi paThati | ta AhuH\-\-kathametat \? parivrAjakaH kathayati \-\-ahaM siMhala\-dvIpasya bhUpaterjImUtaketaH putraH dandarpaketurnAma | madhye chaturdashyAmAvirbhUta\-kalpataru\-tale ratnAvalI\-kiraNa\-kabUtara\-parya~Nka\-sthitA sarvAla~NkAra\-bhUShitA lakShmIriva vInAM vAdayantI kanyA kAchid dR^ishyate iti | tato.ahaM pota\-vNijamAdAya potamAruhya tatra gataH | anantaraM tatra gatvA parya~Nke \-\-dhamagrA tathaiva sAvalokitA | tatastal\-lAvaNya\-guNAkR^iShTena mayApi tat\-pashchAj jhampo dattaH | tad\-anantaraM kanakapattanaM prApya suvarNa\-prAsAde tathaiva parya~Nke sthitA vidyAdharIbhirupAsyamAnA mayAlokitA | tathApyahaM dUrAd eva dR^iShTvA sakhIM prasthApya sAdaraM sambhAShitaH | tat\-sakhyA cha mayA pR^iShTayA samAkhyAtam \-\-eShA kandarpakeli\-nAmno vidyAdhara\-chakravartinaH putrI ratnama~njarI nAma pratij~nApitA vidyate | yaH kanakavartanaM sva\-chakShuShAgatya pashyati\, sa eva pituragocharo.api mAM pariNeShyatIti manasaH sa~NkalpaH | tad enAM gAndharva\-vivAhena pariNayatu bhavAn | atha tatra vR^itte gandharva\-vivAhe tathA saha ramamANastatrAhaM tiShThAmi | tata ekadA rahasi tayoktam \-\-svAmin \! svechchhayA sarvamidamupabhoktavyam | eShA chitra\-gatA svarNa\-rekhA nAma vidyAdharI na kadAchit spraShTavyA | pashchAd upajAta\-kautukena mayA svarNarekhA sva\-hastena spR^iShTA | tathA chitratayApyahaM charaNa\-padmena tADita Agatya sva\-rAShTre patitaH | atha duHkhito.ahaM parivrajitaH pR^ithivIM paribhrAmyann imAM ngarImanuprAptaH | atra chAtikAnte divase gopa\-gR^ihe suptaH sann apashyam | pradoSha\-samaye pashUnAM pAlanaM kR^itvA sva\-gehamAgato gopaH sva\-vadhUM dUtyA saha kimapi mantrayantImapashyat | tatastAM gopIM tADayitvA stambhe baddhvA suptaH | tato.ardha\-rAtre etasya nApitasya vadhUrdUtI punastAM gopImupetyAvadat \-\-tava virahAnala\-dagdho.asau smara\-shara\-jarjarito mumUrShuriva vartate | tathA choktam \-\- rajanI\-chara\-nAthena khaNDite timire nishi | yUnAM manAMsi vivyAdha dR^iShTvA dR^iShTvA manobhavaH || 111|| tasya tAdR^ishImavasthAmavalokya parikliShTa\-manAstvAmanuvartitumAgatA | tad ahamatrAtmAnaM baddhvA tiShThAmi | tvaM tatra gatvA taM santoShya satvaramAgamiShyasi | tathAnuShThite sati sa gopaH prabuddho.avadat \-\-idAnIM tvAM pApiShThAM jArAntikaM nayAmi | tato yadAsau na kiMchid api brUte tadA kruddho gopaH \-\-darpAn mama vachasi pratyuttaramapi na dadAsi ityuktvA kopena tena kartarikAmAdAyAsyA nAsikA chhinnA | tathA kR^itvA punaH supto gopo nidrAmupagataH | athAgatya gopI dUtImapR^ichchhat \-\-kA vArtA \? dUtyoktam \-\-pashya mAm | mukhameva vArtAM kathayati | anantaraM sA gopI tathA kR^itvAtmAnaM baddhvA sthitA | iyaM cha dUtI tAM chhinna\-nAsikAM gR^ihItvA sva\-gR^ihaM pravishya sthitA | tataH prAtarevAnena nApitena sva\-vadhUH kShura\-bhANDaM yAchitA satI kShuramekaM prAdAt | tato.asamagra\-bhANDe prApte samupajAta\-kopo.ayaM nApitastaM kShuraM dUrAd eva gR^ihe kShiptavAn | atha kR^itArtarAyeyaM me nAsikAnena chhinnetyuktvA dharmAdhikAri\-samIpametamAnItavatI | sA cha gopI tena gopena punaH pR^iShTovAcha \-\-are pApa \! ko mAM mahAsatI virUpayituM samarthaH | mama vyavahAramakalmaShamaShTau lokapAlA eva jAnanti\, yataH \-\- Aditya\-chandrAvanilAnalashcha dyaurbhUmirApo hR^idayaM yamashcha | ahashcha rAtrishcha ubhe cha sandhye dharmashcha jAnAti narasya vR^ittam || 112|| atathyAnyapi tathyAni darshayanti hi peshalAH | same nimnonnatAnIva chitra\-karma\-vido janAH || 113|| utpanneShu cha kAryeShu matiryasya na hIyate | sa nistarati durgANi gopI jAra\-dvayaM yathA || 114|| karaTakaH pR^ichchhati \-\-kathametat \? kathA 6 damanakaH kathayati \-\-asti dvAravatyAM puryAM kasyachid gopasya vadhUrbandhakI | sA grAmasya daNDa\-nAyakena tat\-putreNa cha samaM ramate | tathA choktam \-\- nAgnistR^ipyati kAShThAnAM nApagAnAM mahodadhiH | nAntakaH sarva\-bhUtAnAM na puMsAM vAma\-lochanA || 115|| na dAnena na mAnena nArjavena na sevayA | na shastreNa na shAstreNa sarvathA viShamAH striyaH || 116|| yataH \-\- guNAshrayaM kIrti\-yutaM cha kAntaM patiM ratij~naM sadhanaM yuvAnam | vihAya shIghraM vanitA vrajanti narAntaraM shIla\-guNAdi\-hInam || 117|| aparaM cha \-\- na tAdR^ishIM prItimupaiti nArI vichitra\-shayyA shayitApi kAmam | yathA hi dUrvAdi\-vikIrNa\-bhUmau prayAti saukhyaM para\-kAnti\-sa~NgAt || 118|| atha kadAchit sA daNDa\-nAyaka\-putreNa saha ramamANA tiShThati | atha daNDa\-nAyako.api rantuM tatrAgataH | tamAyAntaM dR^iShTvA tat\-putraM kusUle nikShipya daNDanAyakena saha tathaiva krIDati | anantaraM tasya bhartA gopo goShThAt samAgataH | tamavalokya gopyoktam \-\-daNDanAyaka \! tvaM laguDaM gR^ihItvA kopaM darshayan satvaraM gachchha | tathA tenAnuShThite gopena gR^ihamAgatya pR^iShThA.akena kAryeNa daNDanAyakaH samAgatyAtra sthitaH \? sA brUte \-\-anyaM kenApi kAryeNa putrasyopari kruddhaH | sa cha mAryamANo.apyatrAgatya praviShTo mayA kusUle nikShipya rakShitaH | tat\-pitrA chAnviShyAtra na dR^iShTaH | ata evAyaM daNDanAyakaH kruddha eva gachchhati | tataH sA tat\-putraM kuShulAd bahiShkR^itya darshitavatI | tathA choktam \-\- AhAro dviguNaH strINAM buddhistAsAM chatur\-guNA | ShaD\-guNo vyavasAyashcha kAmAshchAShTaguNaH smR^itaH || 119|| ato.ahaM bravImi \-\-utapanneShv api kAryeShu ityAdi | karaTako brUte \-\-astv evam | kintv anayormahAnanyognya\-nisargopajAta\-sneha kathaM bhedayituM shakyaH \? damanako brUte \-\-upAyaH kriyatAm | tathA choktam \-\- upAyena jayo yAdR^ig ripostAdR^i~N na hetibhiH | upAya\-j~no.alpa\-kAyo.api na shUraiH paribhUyate || 120|| karaTakaH pR^ichchhati \-\-kathametat \? damanakaH kathayati\-\- kathA 7 kasmiMshchit tarau vAyasa\-dampatI nivasataH | tayoshchApR^ityAni tat\-koTarAvasthitena kR^iShNa\-sarpeNa khAditAni | tataH punargarbhavatI vAyasI vAyasmAha \-\-nAtha \! tyajyatAmayaM vR^ikShaH | atrAvasthita\-kR^iShNa\-sarpeNAvayoH santatiH satataM bhakShyate | yataH \-\- duShTA bhAryA shaThaM mitraM bhR^ityashchottara\-dAyakaH | sa\-sarpe cha gR^ihe vAso mR^ityureva na saMshayaH || 121|| vAyaso brUte \-\-priye \! na bhetavyam | vAraM vAraM mavaitasya soDhaH | idAnIM punarna kShantavyaH | vAyasyAha \-\-kathametena balavatA sArdhe bhavAn vigrahItuM samarthaH | vAyaso brUte \-\-alamanayA sha~NkayA | yataH \-\- buddhiryasya balaM tasya nirbuddhestu kuto balam | pashya siMho madonmattaH shashakena nipAtitaH || 122|| vAyasI vihasyAha\-\-kathametat \? vAyasaH kathayati \-\- kathA 8 asti mandara\-nAmni parvate durdAnto nAma siMhaH | sa cha sarvadA pashUnAM vadhaM kurvann Aste | tataH sarvaiH pashubhirmilitvA sa siMho vij~naptaH \-\-mR^igendra \! kimarthamekadA bahu\-pashu\-ghAtaH kriyate | yadi prasAdo bhavati tadA vayameva bhavad\-AhArAya pratyahamekaikaM pashumupaDhaukayAmaH | tataH siMhenoktam \-\-yadyetad abhimataM bhavatAM tarhi bhavatu tat | tataH\-prabhR^ityekaikaM pashumupakalpitaM bhakShayann Aste | atha kadAchid vR^iddha\-shashakasya vAraH samAyAtaH | so.achintayat \-\- trAsa\-hetorvinItistu kriyate jIvitAshayA | pa~nchatvaM ched gamiShyAmi kiM siMhAnunayena me || 123|| tan mandaM mandaM gachchhAmi | tataH siMho.api kShudhA\-pIDitaH kopAt tamuvAcha \-\-kutastvaM vilambya samAgato.asi | shashako.abravIt \-\-deva \! nAhamaparAdhI | Agachchhan pathi siMhAntareNa balAd dhR^itaH | tasyAgre punarAgamanAya shapathaM kR^itvA svAminaM nivedayitumatrAgato.asim | siMhaH sakopamAha \-\-satvaraM gatvA durAtmAnaM darshaya | kva sa durAtmA tiShThati | tataH shashakastaM gR^ihItvA gabhIra\-kUpaM darshayituM gataH | tatrAgatya svayameva pashyatu svAmItyuktvA tasmin kUpa\-jale tasya siMhasyaiva pratibimbaM darshitavAn | tato.asau krodhAdhmAto darpAt tasyoparyAtmAnaM nikShipya pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi buddhiryasya ityAdi | vAyasyAha \-\-shrutaM mayA sarvam | samprati yathA kartavyaM brUhi | vAyaso.avadat \-\-atrAsanne sarasi rAja\-putraH pratyahamAgatya snAti | snAna\-samaye mad\-a~NgAd avatAritaM tIrtha\-shilA\-nihitaM kanaka\-sUtraM cha~nchvA vidhR^ityAnIyAsmin koTare dhArayiShyasi | atha kadAchit snAtuM jalaM praviShTe rAja\-putre vAyasyA tad\-anuShThitam | atha kanaka\-sUtrAnusaraNa\-pravR^ittai rAja\-puruShaistatra taru\-koTare kR^iShNa\-sarpo dR^iShTo vyApAditashcha | ato.ahaM bravImi \-\-upAyena hi yachchhakyamitena hi yachchhakyamityAdi | karaTako brUte \-\-yadyevaM tarhi gachchha | shivAste santu panthAnaH | tato damanakaH pi~Ngalaka\-samIpaM gatvA praNamyovAcha \-\-deva \! AtyantikaM kimapi mahA\-bhaya\-kAri kAryaM manyamAnaH samAgato.asmi | yataH \-\- ApadyunmArga\-gamane kArya\-kAlAtyayeShu cha | kalyANa\-vachanaM brUyAd apR^iShTo.api hito naraH || 124|| anyachcha \-\- bhogasya bhAjanaM rAjA na rAjA kArya\-bhAjanam | rAja\-kArya\-paridhvaMsI mantrI doSheNa lipyate || 125|| tathA hi pashya | amAtyAnAmeSha kramaH | varaM prANa\-parityAgaH shirasA vApi kartanam | na tu svAmi\-padAvApti\-pAtakechchhorupekShaNam || 126|| pi~NgalakaH sAdaramAha \-\-atha bhavAn kiM vaktumichchhati | damanako brUte \-\-deva \! saMjIvakastavopaya\-sadR^isha\-vyavahArIva lakShyate | tathA chAsmat sannidhAne shrImad\-deva\-pAdAnAM shakti\-traya\-nindAM kR^itvA rAjyamevAbhilaShati | etachchhrutvA\, pi~NgalakaH sabhayaM sAshcharyaM matvA tUShNIM sthitaH | damanakaH punarAha \-\-deva \! sarvAmAtya\-parityAgaM kR^itvaika evAyaM yat tvAM sarvAdhikArI kR^itaH | sa eva doShaH | yataH \-\- atyuchchhrite mantriNi pArthive cha viShTabhya pAdAv upatiShThate shrIH | sA strI\-svabhAvAd asahA bharasya tayordvayorekataraM jahAti || 127|| aparaM cha \-\- ekaM bhUmi\-patiH karoti sachivaM rAjye pramANaM yadA taM mohAt shrayate madaH sa cha madAlasyena nirvidyate | nirviNNasya padaM karoti hR^idaye tasya svatantra\-spR^ihA\- svAtantrya\-spR^ihayA tataH sa nR^ipateH prANAn abhidruhyati || 128|| anyachcha \-\- viSha\-dagdhasya bhaktasya dantasya chalitasya cha | amAtyasya cha duShTasya mUlAd uddharaNaM sukham || 129|| kiM cha \-\- yaH kuryAt sachivAyattAM shriyaM tad\-vyasane sati | so.andhavaj jagatI\-pAlaH sIdet sa~nchArakairvinA || 130|| sarva\-kAryeShu svechchhAtaH pravartate | tad atra pramANaM svAmI | etaM cha jAnAti | na so.asti puruSho loke yo na kAmayate shriyam | parasya yuvatiM ramyAM sAdaraM nekShate \-\-tra kaH || 131|| siMho vimR^ishyAha \-\-bhadra \! yadyapyevaM tathApi saMjIvakena saha mama mahAn snehaH | pashya \-\- kurvann api vyalIkAni yaH priyaH priya eva saH | asheSha\-doSha\-duShTo.api kAyaH kasya na vallabhaH || 132|| anyachcha \-\- apriyANyapi kurvANo yaH priyaH priya eva saH | dagdha\-mandira\-sAre \-\-pi kasya vahnAv anAdaraH || 133|| damanakaH punare evAha \-\-deva \! sa evAtidoShaH\, yataH \-\- yasminn evAdhikaM chakShurArohayati pArthivaH | sute \-\-mAtye \-\-pyudAsIne sa lakShmyAshrIyate janaH || 134|| shR^iNu deva \! apriyasyApi pathyasya pariNAmaH sukhAvahaH | vaktA shrotA cha yatrAsti ramante tatra sampadaH || 135|| tvayA cha mUla\-bhR^ityAnapAsyAyamAgantukaH puraskR^itaH | etachchAnuchitaM kR^itam | yataH \-\- mUla\-bhR^ityAn parityajya nAgantUn pratimAnayet | nAtaH parataro doSho rAjya\-bheda\-karo yataH || 136|| siMho brUte \-\-kimAshcharyam | mayA yad abhaya\-vAchaM dattvAnItaH saMvardhitashcha tat kathaM mahyaM druhyati | damanako brUte \-\-deva \! durjano nArjavaM yAti sevyamAno.api nityashaH | sveda\-nAbhya~njanopAyaiH shvapuchchhamiva nAmitam || 137|| aparaM cha \-\- svedito marditashchaiva ra~njubhiH pariveShTitaH | mukto dvAdashabhirvarShaiH shva\-puchchhaH prakR^itiM gataH || 138|| anyachcha \-\- vardhanaM vA sammAnaM khalAnAM prItaye kutaH | phalantyamR^ita\-seke \-\-pi na pathyAni viSha\-drumAH || 139|| ato.ahaM bravImi \-\- apR^iShTastasya na brUyAd yashcha nechchhet parAbhavam | eSha eva satAM dharmo viparIto.asatAM mataH || 140|| tathA choktam \-\- snigdho.akushalAn nivArayati yastat karma yan nirmalaM sA strI yAtu\-vidhAyinI sa matimAn yaH sadbhirabhyarchyate | sA shrIryA na madaM karoti sa sukhI yastR^iShNayA muchyate tan mitraM yat kR^itrimaM sa puruSho yaH khidyate nendriyaiH || 141|| yadi sa~njIvaka\-vyasanAdito.avij~nApito.api svAmI na nivartate\, tad IdR^ishe bhR^itye na doShaH | tathA cha \-\- nR^ipaH kAmAsakto gaNayati na kArye na cha hitaM yatheShTaM svachchhandaH pravicharati matto gaja iva | tato mAna\-dhmAtaH sa patati yadA shoka\-gahane tadA bhR^itye doShAn kShipati na nijaM vettyavinayam || 142|| pi~NgalakaH svagatam \-\- na parasyAparAdhena pareShAM daNDamAcharet | AtmanAvagataM kR^itvA badhnIyAt pUjayechcha vA || 143|| tathA choktam \-\- guNa\-doShAv anishchitya vidhinaM graha\-nigrahe | sva\-nAshAya yathA nyasto darpAt sarpa\-mukhe karaH || 144|| prakAshaM brUte \-\-tadA saMjIvakaH kiM pratyAdishyatAm | damanakaH sa\-sambhramamAha \-\-deva \! mA maivam | etAvatA mantra\-bhedo jAyate | tathA hyuktam \-\- mantra\-bIjamidaM guptaM rakShaNIyaM yathA tathA | manAg api na bhidyeta tad bhinnaM na prarohati || 145|| kiM cha \-\- Adeyasya pradeyasya kartavyasya cha karmaNaH | kShipramakriyamANasya kAlaH pibati tad\-rasam || 146|| tad avashyaM samArabdhaM mahatA prayatnena sampAdanIyam | kiM cha \-\- mantro yodhaH ivAdhIraH sarvA~NgaiH saMvR^itairapi | chiraM na sahate sthAtuM parebhyo bheda\-sha~NkayA || 147|| yadyasau dR^iShTa\-doSho.api doShAn nivatyaM sandhAtavyastad atIvAnuchitam | yataH \-\- sakR^id duShTaM tu yo mitraM punaH sandhAtumichchhati | sa mR^ityureva gR^ihNAti garbhamashvatarI yathA || 148|| a~NgA~Ngi\-bhAvamaj~nAtvA kathaM sAmarthya\-nirNayaH | pashya TiTTibha\-mAtreNa samudro vyAkulIkR^itaH || 149|| siMhaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? damanakaH kathayati \-\- kathA 9 dakShiNa\-samudra\-tIre TiTTibha\-dampatI nivasataH | tatra chAsanna\-prasadA TiTTibhI bhartAramAha \-\-nAtha \! prasava\-yogya\-sthAnaM nibhR^itamanusandhIyatAm | TiTTibho.avadat \-\-bhArye\, nanv idameva sthAnaM prasUti\-yogyam | sA brUte \-\-samudra\-velayA vyApyate sthAnametam | TiTTibho.avadat \-\-kimahaM tvayA nirbalaH samudreNa nigrahItavyaH | TiTTibhI vihasyAha \-\-svAmin \! tvayA samudreNa cha mahad antaram | athavA.a parAbhavaM parichchhettuM yogyAyogyaM cha vetti yaH | astIha yasya vij~nAnaM kR^ichchhreNApi na sIdati || 150|| api cha \-\- anuchita\-kAryArambhaH svajana\-virodho balIyasA spardhA | pramadA\-jana\-vishvAso mR^ityordvArANi chatvAri || 151|| tataH kR^ichchhreNa svAmi\-vachanAtmA tatraiva prasUtA | etat sarvaM shrutvA samudreNApi yachchhakti\-j~nAnArthaM tad\-aNDAnyavahR^itAni | tataSh TiTTibhI shokArtA bhartAramAha \-\-nAtha \! kaShTamApatitam | tAnyaNDAni me naShTAni | TiTTibho.avadat \-\-priye \! mA bhaiShIH ityuktvA pakShiNAM melakaM kR^itvA pakShi\-svAmino garuDasya samIpaM gataH | tatra gatvA sakala\-vR^ittAntaM TiTTibhena bhagavato garuDasya purato niveditam \-\-deva\, samudreNAhaM sva\-gR^ihAvasthito vinAparAdhanenaiva nigR^ihItaH | tatastad\-vachanamAkarNya garutmanA prabhurbhagavAn nArAyaNaH sR^iShTi\-sthiti\-pralaya\-heturvij~naptaH | sa samudramaNDa\-dAnAyAdidesha | tato bhagavad\-Aj~nAM maulau nidhAya samudreNa tAnyaNDAni TiTTibhAya samarpitAni | ato.ahaM bravImi \-\-a~NgA~Ngi\-bhAvamaj~nAtvA ityAdi | rAjAha \-\-kathamasau j~nAtavyo droha\-buddhiriti | damanako brUte \-\-yadAsau sa\-darpaH shR^i~NgAgra\-praharaNAbhimukhashchakitamivAgachchhati tadA j~nAsyati svAmI | evamuktvA saMjIvaka\-samIpaM gataH | tatra gatashcha mandaM mandamupasarpan vismitamivAtmAnamadarshayat | saMjIvakena sAdaramuktam \-\-bhadra \! kushalaM te | damanako brUte \-\-anujIvinAM kutaH kushalam | yataH \-\- sampattayaH parAdhInAH sadA chittamanirvR^ittam | sva\-jIivite \-\-pyavishvAsasteShAM ye rAja\-sevakAH || 152|| anyachcha \-\- ko.arthAn prApya na garvito viShayiNaH kasyApado.astaM gatAH strIbhiH kasya na khaNDitaM bhuvi manaH ko vAsti rAj~nAM priyA | kaH kAlasya bhujAntaraM na cha gataH ko.arthI gato gauravaM ko vA durjana\-vAgurAsu patitaH kShemeNa yAtaH pumAn || 153|| saMjIvakenoktam \-\-sakhe \! brUhi kimetat \? damanaka Aha \-\-kiM bravImi manda\-bhAgyaH | pashya \-\- majjann api payorAshau labdhvA sarpAvalambanam | na mu~nchati na chAdatte tathA mugdho.asmi samprati || 154|| yataH \-\- ekatra rAja\-vishvAso nashyatyanyatra bAndhavaH | kiM karomi kva gachchhAmi patit o duHkha\-sAgare || 155|| ityuktvA dIrghaH niHshvasyopaviShTaH | saMjIvako brUte \-\-mitra \! tathApi sa\-vistaraM manogatamuchyatAm | damanakaH sunibhR^itamAha \-\-yadyapi rAja\-vishvAso na kathanIyastathApi bhavAn asmadIya\-pratyayAd AgataH | mayA paralokArthinAvashyaM tava hitamAkhyeyam | shR^iNu\, ayaM svAmI tavopari vikR^ita\-buddhI rahasyuktavAn \-\-saMjIvakameva hatvA sva\-parivAraM tarpayAmi | etachchhrutvA saMjIvakaH paraM viShAdamagamat | damanakaH punarAha \-\-alaM viShAdena | prApta\-kAlakAyamanuShThIyatAm | saMjIvakaH kShaNaM vimR^ishyAha sva\-gatam \-\-suShThu khalv idamuchyate | kiM vA durjana\-cheShTitaM na vetyetad vyavahArAn nirNetuM na shakyate | yataH \-\- durjana\-gamyA nAryaH prAyeNApAtra\-bhR^id bhavati rAjA | kR^ipaNAnusAri cha dhanaM devo giri\-jaladhi\-varShI cha || 156|| kashchid Ashraya\-saundaryAd dhatte shobhAmasajjanaH | pramadAlochana\-nyastaM malImasamivA~njanam || 157|| ArAdhyamAno nR^ipatiH prayatnAn na toShamAyAti kimatra chitram | ayaM tv apUrva\-pratimA\-visheSho yaH sevyamAno riputAmupaiti || 158|| tad ayamashakyarthaH prameyaH\, yataH \-\- nimittamuddishya hi yaH prakupyati dhruvaM sa tasyApagame prasIdati | akAraNa\-dveShi manastu yasya vai kathaM janastaM paritoShayiShyati || 159|| kiM mayApakR^itaM rAj~naH | athavA nirnimittApakAriNashcha bhavanti rAjAnaH | damanako brUte \-\-evametat | shR^iNu \-\- vij~naiH snigdhairupakR^itamapi dveShyatAmeti kaishchit sAkShAd anyairapakR^itamapi prItimevopayAti | chitraM chitraM kimatha charitaM naikabhAvAshrayANAM sevA\-dharmaH parama\-gahano yoginAmapyagamyaH || 160|| anyachcha \-\- kR^ita\-shatamasatsu naShTaM subhAShita\-shataM cha naShTamabudheShu | vachana\-shatamavachana\-kare buddhi\-shatamachetane naShTam || 161|| kiM cha \-\- chandana\-taruShu bhuja~NgA jaleShu kamalAni tatra cha grAhAH | guNa\-ghAtinashcha bhoge khalA na cha sukhAnyavighnAni || 162|| mUlaM bhuja~NgaiH kusumAni bhR^i~NgaiH shAkhAH plava~NgaiH shikharANi bhallaiH | nAstyeva tach\-chandana\-pAdapasya yan nAshritaM duShTataraishcha hiMsraiH || 163|| ayaM tAvat svAmI vAchi madhuro viSha\-hR^idayo j~nAtaH | yataH \-\- dUrAd uchchhrita\-pANirAdra\-nayanaH protsAritArdhAsano gADhAli~Ngana\-tat\-paraH priya\-kathA\-prashneShu dattAdaraH | antarbhUta\-viSho bahirmadhumayashchAtIva mAyA\-paTuH ko nAmAyamapUrva\-nATaka\-vidhiryaH shikShito durjanaiH || 164|| tathA hi \-\- poto dustara\-vAri\-rAshitaraNe dIpo.andhakArAgame nirvAte vyajanaM madAndha\-kariNAM darpopashAntyai sR^iNiH | itthaM tad bhuvi nAsti yasya vidhinA nopAya\-chintA kR^itA manye durjana\-chitta\-vR^itti\-haraNe dhAtApi bhagnodyamaH || 165|| saMjIvakaH punarniHshvasya \-\-kaShTaM bhoH \! kathamahaM sasya\-bhakShakaH siMhena nipAtayitavyaH \? yataH \-\- yayoreva samaM vittaM yayoreva samaM balam | tayorvivAdo mantavyo nottamAdhamayoH kvachit || 166|| ayuddhe hi yadA pashyen na kA~nchid hitamAtmanaH | yudhyamAnastadA prAj~no mriyate ripuNA saha || 170|| aparaM cha \-\- bhUmy\-eka\-deshasya guNAnvitasya bhR^ityasya vA buddhimataH praNAshaH | bhR^itya\-praNAsho maraNaM nR^ipANAM naShTApi bhUmiH sulabhA na bhR^ityAH || 177|| damanako brUte \-\-svAmin \! ko.ayaM nUtano nyAyo yad arAtiM hatvA santApaH kriyate \? tathA choktam \-\- pitA vA yadi vA bhrAtA putrI vA yadi vA suhR^it | prANa\-chchheda\-karA rAj~nA hantavyA bhUtimichchhatA || 178|| api cha \-\- dharmArtha\-kAma\-tattvaj~no naikAnta\-karuNo bhavet | nahi hastasthamapyannaM kShamAvAn bhakShituM kShamaH || 179|| kiM cha \-\- kShamA shatrau cha mitre cha yatInAmeva bhUShaNam | aparAdhiShu sattveShu nR^ipANAM saiva dUShaNam || 180|| aparaM cha \-\- rAjya\-lobhAd aha~NkArAd ichchhataH svAminaH padam | prAyashchittaM tu tasyaikaM jIvotsargo na chAparam || 181|| anyachcha \-\- rAjA ghR^iNI brAhmaNaH sarva\-bhakShI strI chAvaj~nA duShprakR^itiH sahAyaH | preShyaH pratIpo.adhikR^itaH pramAdI tyAjyA ime yashcha kR^itaM na vetti || 182|| visheShatashcha \-\- satyAnR^itA cha paruShA priya\-vAdinI cha hiMsrA dayAlurapi chArtha\-parA vadAnyA | nitya\-vyayA prachura\-ratna\-dhanAgamA cha vArA~Nganeva nR^ipa\-nItiraneka\-rUpA || 183|| iti damanakena santoShitaH pi~NgalakaH svAM prakR^itimApannaH siMhAsane samupaviShTaH | damanakaH prahR^iShTa\-manAH vijayatAM mahArAjaH shubhamastu sarva\-jagatAmityuktvA yathA\-sukhamavasthitaH | viShNu\-sharmovAcha \-\-suhR^id\-bhedaH shrutastAvad bhavadbhiH | rAja\-putrA UchuH \-\-bhavat\-prasAdAchchhrutaH | sukhino bhUtA vayam | viShNusharmAbravIt \-\-aparamapIdamastu \-\- suhR^id\-bhedastAvad bhavatu bhavatAM shatru\-nilaye khalaH kAlAkR^iShTaH pralayamupasarpatv ahar\-ahaH | jano nityaM bhUyAt sakala\-sukha\-sampatti\-vasatiH kathArambhe rambhye satatamiha bAlo.api ramatAm || 184|| iti hitopadeshe suhR^id\-bhedo nAma dvitIyaH kathA\-sa~NgrahaH samAptaH \medskip\hrule\medskip % iii \-\- 3 vigrahaH atha punaH kathArambha\-kAle rAja\-putrA UchuH \-\-Arya \! rAjaputrA vayam | tad vigrahaM shrotuM naH kutUhalamasti | viShNusharmaNoktam \-\-yad evaM bhavadbhyo rochate tat kathayAmi | vigrahaH shrUyatAM\, yasyAyamAdyaH shlokaH \-\- haMsaiH saha mayUrANAM vigrahe tulya\-vikrame | vishvAsya va~nchitA haMsAH kAkaiH sthitvAri\-mandire || 1|| rAja\-putrA UchuH \-\-kathametat \? viShNusharmA kathayati \-\- asti karpUradvIpe padmakeli\-nAmadheyaM saraH | tatra hiraNyagarbho nAma rAjahaMsaH prativasati | sa cha sarvairjalacharaiH pakShibhirmilitvA pakShi\-rAjye \-\-bhiShiktaH | yataH \-\- yadi na syAn narapatiH samya~N\-netA tataH prajA | akarNa\-dhArA jaladhau viplaveteha nauriva || 2|| aparaM cha \-\- prajAM saMrakShati nR^ipaH sA vardhayati pArthivam | vardhanAd rakShaNaM shreyastad\-abhAve sad apyasat || 3|| ekadAsau rAjahaMsaiH suvistIrNa\-kamala\-parya~Nke sukhAsInaH parivAra\-parivR^itastiShThati | tataH kutashchid deshAd Agatya dIrgha\-mukho nAma bakaH praNamyopaviShTaH | rAjovAcha \-\-dIrghamukha \! dashAntarAd Agato.asi | vArtAM kathaya | sa brUte \-\-deva \! asti mahatI vArtA | tAmAkhyAtukAma eva satvaramAgato.aham | shrUyatAm \-\- asti jambUdvIpe vindhyo nAma giriH | tatra chitravarNo nAma mayUraH pakShirAjo nivasati | tasyAnucharaishcharadbhiH pakShibhirahaM dagdhArachya\-madhye charann avalokitaH | pR^iShTashcha \-\-kastvam \? kutaH samAgato.asi \? tadA mayoktam \-\-karpUradvIpasya rAjachakravartino hiraNyagarbhasya rjahaMsasyAnucharo.ahaM\, kautukAd deshAntaraM draShTumAgato.asmi | etachchhrutvA pakShibhiruktam \-\-anayordeshayoH ko desho bhadrataro rAjA cha \? tato mayoktam \-\-AH kimevamuchyate mahad antaram | yataH karpUradvIpaH svarga eva | rAjahaMsashcha dvitIyaH svargapatiH kathaM varNayituM shakyate | atra marusthale patitA yUyaM kiM kurutha | asmad\-deshe gamyatAm | tato.asmad\-vachanamAkarNya sarva\-pakShiNaH sakopA babhUvuH | tathA choktam \-\- payaH\-pAnaM bhuja~NgAnAM kevalaM viSha\-vardhanam | upadesho hi mUrkhANAM prakopAya na shAntaye || 4|| anyachcha \-\- vidvAn evopadeShTavyo nAvidvAMstu kadAchana | vAnarAnupadishyAtha sthAna\-bhraShTA yayuH khagAH || 5|| rAjovAcha \-\-kathametat \? dIrghamukhaH kathayati \-\- kathA 1 asti narmadA\-tIre parvatopatyakAyAM vishAlaH shAlmalI\-taruH | tatra nirmita\-nIDa\-koDe pakShiNaH sukhena nivasanti | athaikadA varShAsu nIlapaTairiva jaladhara\-paTalairAvR^ite nabhas\-tale | dhArA\-sArairmahatI vR^iShTirbabhUva | tato vAnarAMshcha taru\-tale \-\-vasthitAn shItAkulAn kampamAnAn avalokya\, kR^ipayA pakShibhiruktam \-\-bho bho vAnarAH \! shR^iNuta\-\- asmAbhirnirmitA nIDAshcha~nchu\-mAtrAhR^itaistR^iNaiH | hasta\-pAdAdi\-saMyuktA yUyaM kimavasIdatha || 6|| tachchhrutvA vAnarairjAtAmarShairAlochitam \-\-aho \! nirvAta\-nIDa\-garbhAvasthitAH sukhinaH pakShiNo.asmAn nindanti | tad bhavatu tAvad vR^iShTerupashamaH | anantaraM shAnte pAnIya\-varShe tairvAnarairvR^ikShamAruhya\, sarve nIDA bhagnAH\, teShAmaNDAni chAdhaH pAtitAni | ato.ahaM bravImi vidvAn evopadeShTavyaH ityAdi | rAjovAcha \-\-tatastaiH pakShibhiH kiM kR^itam \? bakaH kathayati \-\-tatastaiH pakShibhiH kopAd uktam \-\-kenAsau rAjahaMso rAjA kR^itaH \? tato mayopajAta\-kopenoktam \-\-ayaM yuShmadIyo mayUraH kena rAjA kR^itaH \? etachchhrutvA te pakShiNo mAM hantumudyatAH | tato mayApi sva\-vikramo darshitaH | yataH \-\- anyadA bhUShaNaM puMsaH kShamA lajjeva yoShitaH | parAkramaH paribhave vaiyAtyaM surateShv iva || 7|| rAjA vihasyAha \-\- Atmanashcha pareShAM cha yaH samIkShya balAbalam | antaraM naiva jAnAti sa tiraskriyate \-\-ribhiH || 8|| suchiraM hi charan nityaM kShetre satyamabuddhimAn | dvIpi\-charma\-parichchhanno vAg\-doShAd gardabho hataH || 9|| bakaH pR^ichchhati \-\-kathametat \? rAjA kathayati \-\- kathA 2 asti hastinApure vilAso nAma rajakaH | tasya gardabho.atibhAra\-vahanAd durbalo mumUrShurivAbhavat | tatastena rajakenAsau vyAghracharmaNA prachchhAdyAraNyaka\-samIpe sasya\-kShetre vimuktaH | tato dUrAt tamavalokya vyAghra\-buddhyA kShetra\-patayaH satvaraM palAyante | athaikadA kenApi sasya\-rakShakeNa dhUsara\-kambala\-kR^ita\-tanu\-trANena dhanuShkANDaM sajjIkR^ityAnata\-kAyenaikAnte sthitam | taM cha dUrAd dR^iShTvA gardabhaH puShTA~Ngo yetheShTa\-sasya\-bhakShaNa\-jAta\-balo gardabho.ayamiti matvochchaiH shabdaM kurvANastad\-abhimukhaM dhAvitaH | tatastena sasya\-rakShakeNa chItkAra\-shabdAd gardabho.ayamiti nishchitya\, lIlayaiva vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-suchiraM hi charan nityamityAdi | dIrghamukho brUte \-\-tataH pashchAt taiH pakShibhiruktam \-\-are pApA duShTa\-baka \! asmAkaM bhUmau charann asmAkaM svAminamadhikShipasi | tan na kShantavyamidAnIm | ityuktvA sarve mAM cha~nchubhirhatvA\, sa\-kopA UchuH \-\-pashya re mUrkha \! sa haMsastava rAjA sarvathA mR^iduH | tasya rAjyAdhikAro nAsti | yata ekAnta\-mR^iduH karatalasthamapyarthaM rakShitumakShamaH | sa kathaM pR^ithivIM shAsti \? rAjyaM vA tasya kim \? tvaM cha kUpa\-maNDUkaH | tena tad\-Ashrayamupadishasi | shR^iNu \-\- sevitavyo mahA\-vR^ikShaH phala\-chchhAyA\-samanvitaH | yadi daivAt phalaM nAsti chchhAyA kena nivAryate || 10|| anyachcha \-\- hIna\-sevA na kartavyA kartavyo mahad AshrayaH | payo.api shauNDikI\-haste vAruNItyabhidhIyate || 11|| anyachcha \-\- mahAn apyalpatAM yAti nirguNe guNa\-vistaraH | AdhArAdheya\-bhAvena gajendra iva darpaNe || 12|| kintu \-\- ajA siMha\-prasAdena vane charati nirbhayam | rAmamAsAdya la~NkAyAM lebhe rAjyaM vibhIShaNaH || 13|| visheShatashcha \-\- vyapadeshe \-\-pi siddhiH syAd atishakte narAdhipe | shashino vyapadeshena shashakAH sukhamAsate || 14|| mayoktam \-\-kathametat \? pakShiNaH kathayanti \-\- kathA 3 kadAchid varShAsv api vR^iShTerabhAvAt tR^iShArto gaja\-yUtho yUthapatimAha \-\-nAtha \! ko.abhyupAyo.asmAkaM jIvanAya \? nAsti kShudra\-jantUnAM api nimajjana\-sthAnam | vayaM cha nimajjana\-sthAnAbhAvAn mR^itAH | andhA iva kiM kurmaH \? kva yAmaH \? tato hastirAjo nAtidUraM gatvA nirmalaM hradaM darshitavAn | tato dineShu gachchhatsu tat\-tIrAvasthitAH kShudra\-shashakA gaja\-pAdAhatibhishchUrNitAH | anantaraM shilImukho nAma shashakashchintayAmAsa \-\-anena gajayUthena pipAsAkulitena pratyahamatrAgantavyam | tato vinaShTamasmat\-kulam | tato vijayo nAma vR^iddha\-shashako.avadat \-\-mA viShIdata | mayAtra pratIkAraH kartavyaH | tato.asau pratij~nAya chalitaH | gachchhatA cha tenAlochitam \-\-kathaM mayA gaja\-yUtha\-nAtha\-samIpe sthitvA vaktavyam | yataH \-\- spR^ishann api gajo hanti jighrann api bhuja~NgamaH | pAlayann api bhUpAlaH prahasann api durjanaH || 15|| ato.ahaM parvata\-shikharamAruhya yUthanAthaM saMvAdayAmi | tathAnuShThite sati yUthanAtha uvAcha \-\-kastvam \? kutaH samAyAtaH \? sa brUte \-\-shashako.aham | bhagavatA chandreNa bhavad\-antikaM preShitaH | yUthapatirAha \-\-kAryamuchyatAm | vijayo brUte \-\- udyateShv api shastreShu dUto vadati nAnyathA | sadaivAvadhya\-bhAvena yathArthasya hi vAchakaH || 16|| tad ahaM tad\-Aj~nayA bravImi\, shR^iNu | yad ete chandrasaro\-rakShakAH shashakAstvayA niHsAritAstad anuchitaM kR^itam | te shashakAshchiramasmAkaM rakShitAH | ata eva me shashA~Nka iti prasiddhiH | evamuktavati dUte yUthapatirbhayAd idamAha \-\-praNidhe \! idamaj~nAnataH kR^itam | punarna tatra gamiShyAmi | dUta uvAcha \-\-yadyevaM tad atra sarasi kopAt kampamAnaM bhagavantaM shashA~NkaM praNamya\, prasAdya cha gachchha | tatastena rAtrau yUthapatiM nItvA\, tatra jale cha~nchalaM chandra\-bimbaM darshayitvA sa yUthaptiH praNAmaM kAritaH | uktaM cha tena \-\-deva \! aj~nAnAd anenAparAdhaH kR^itaH | tataH kShamyatAm | naivaM vArAntaraM vidhAsyate | ityuktvA prasthApitaH | ato vayaM brUmaH \-\-vyapadeshe \-\-pi siddhiH syAt iti | tato mayoktam \-\-sa evAsmat\-prabhU rAjahaMso mahA\-pratApo.atismarthaH | trailokyasyApi prabhutvaM tatra yujyate\, kiM punA rAjyamiti | tadAhaM taiH pakShibhiH \-\-duShTa \! kathamasmad\-bhUmau charasi ityabhidhAya rAj~nashchitravarNasya samIpaM nItaH | tato rAj~naH puro mAM pradarshya taiH praNamyoktam \-\-deva \! avadhIyatAm | eSha duShTo.asmad\-deshe charann api deva\-pAdAn adhikShipati | rAjAha \-\-ko.ayam \? kutaH samAyAtaH \? te UchuH \-\-hiraNyagarbha\-nAmno rAjahaMsasyAnucharaH karpUradvIpAd AgataH | athAhaM gR^idhreNa mantriNA pR^iShTaH \-\-kastatra mukhyo mantrI \? iti | mayoktam \-\-sarva\-shAstrArtha\-pAragaH sharvaj~no nAma chakravAkaH | gR^idhro brUte \-\-yujyate | sva\-deshajo.asau | yataH \-\- svadeshajaM kulAchAra\-vishuddhamupadhAshuchim | mantraj~namavasaninaM vyabhichAra\-vivarjitam || 17|| adhIta\-vyavahArArthaM maulaM khyAtaM vipashchitam | arthasyotpAdakaM chaiva vidadhyAn mantriNaM nR^ipaH || 18|| atrAntare shukenoktam \-\-deva \! karpUra\-dvIpAdayo laghudvIpA jambUdvIpAntargatA eva | tatrApi deva\-pAdAnAmevAdhipatyam | tato rAj~nApyuktam \-\-evameva | yataH \-\- rAjA mattaH shishushchaiva pramadA dhana\-garvitaH | aprApyamapi vA~nchhanti kiM punarlabhyate \-\-pi yat || 19|| tato mayoktam \-\-yadi vachanam\-mAtreNaivAdhipatyaM siddhyati | tadA jambUdvIpe \-\-pyasmat\-prabhorhiraNyagarbhasya svAmyamasti | shuko brUte \-\-kathamatra nirNayaH \? mayoktaM \-\-sa~NgrAma eva | rAj~nA vihasyoktam \-\-sva\-svAminaM gatvA sajjIkuru | tadA mayoktam \-\-sva\-dUto.api prasthApyatAm | rAjovAcha \-\-kaH prayAsyati dautyena \? yata evambhUto dUtaH kAryaH \-\- bhakto guNI shuchirdakShaH pragalbho.avyasanI kShamI | brAhmaNaH paramarmaj~no dUtaH syAt pratibhAnavAn || 20|| gR^idhro vadati \-\-santyeva dUtA bahavaH\, kintu brAhmaNa eva kartavyaH | yataH\, prasAdaM kurute patyuH sampattiM nAbhivA~nchhati | kAlimA kAlakUTasya nApaitIshvara\-sa~NgamAt || 21|| rAjAha \-\-tataH shuka eva vrajatu | shuka \! tvamevAnena saha tatra gatvAsmad\-abhilaShitaM brUhi | shuko brUte \-\-yathAj~nApayati devaH | kintv ayaM durjano bakaH | tad anena saha na gachchhAmi | tathA choktam \-\- khalaH karoti durvR^ittaM nUnaM phalati sAdhuShu | dashAnano.aharat sItAM bandhanaM syAn mahodadheH || 22|| aparaM cha \-\- na sthAtavyaM na gantavyaM durjanena samaM kvachit | kAka\-sa~NgAd dhato haMsastiShThan gachhaMshcha vartakaH || 23|| rAjovAcha \-\-kathametat \? shukaH kathayati \-\- kathA 4 astyujjayinI\-vartma\-prAntare plakSha\-taruH | tatra haMsa\-kAkau nivasataH | kadAchit grIShma\-samaye parishrAntaH kashchit pathikastatra taru\-tale dhanuShkANDaM saMnidhAya suptaH | tatra kShaNAntare tan\-mukhAd vR^ikSha\-chchhAyApagatA | tataH sUrya\-tejasA tan\-mukhaM vyAptamavalokya\, tad\-vR^ikSha\-sthitena puNya\-shIlena shuchinA rAjahaMsena kR^ipayA pakShau prasArya punastan\-mukhe chhAyA kR^itA | tato nirbhara\-nidrA\-shukhinA pathi\-bhramaNa\-parishrAntena pAnthena mukha\-vyAdAnaM kR^itam | atha para\-sukhamasahiShNuH svabhAva\-daurjanyena sa kAkastasya mukhe purIShotsargaM kR^itvA palAyitaH | tato yAvad asau pAntha utthAyordhvaM nirIkShate\, tAvat tenAvalokito haMsaH kANDena hato vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-na sthAtavyamiti | deva \! vartaka\-kathAmapi kathayAmi | shrUyatAm \-\- kathA 5 ekatra vR^ikShe kAka\-vartukau sukhaM nivasataH | ekadA bhagavato garuDasya yAtrA\-prasa~Ngena sarve pakShiNaH samudra\-tIraM gatAH | tataH kAkena saha vartakashchalitaH | atha gachchhato gopAlasya mastakAvasthita\-dadhi\-bhANDAd vAraM vAraM tena kAkena dadhi khAdyate | tato yAvad asau dadhi\-bhANDaM bhUmau nidhAyordhvamavalokate\, tAvat tena kAka\-vartakau dR^iShTau | tatastena dR^iShTaH kAkaH palAyitaH | vartakaH svabhAva\-niraparAdho manda\-gatistena prApto vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-na gantavyamityAdi | tato mayoktam \-\-bhrAtaH shuka \! kimevaM bravIShi \? mAM prati yathA shrImad\-deva\-pAdAstathA bhavAn api | shukenoktam \-\-astv evam | kintu\, durjanairuchyamAnAni saMmatAni priyANyapi | akAla\-kusumAnIva bhayaM saMjanayanti hi || 24|| durjanatvaM cha bhavato vAkyAd eva j~nAtam | yad anayorbhUpAlayorvigrahe bhavad\-vachanameva nidAnam | pashya \-\- pratyakShe \-\-pi kR^ite doShe mUrkhaH sAntvena tuShyati | ratha\-kAro nijAM bhAryAM sajArAM shirasAkarot || 25|| rAj~noktam\-\-kathametat \? shukaH kathayati \-\- kathA 6 asti yauvana\-shrI\-nagare manda\-matirnAma rathakAraH | sa cha sva\-bhAryAM bandhakIM jAnAti | kintu jAreNa samaM sva\-chakShuShA naika\-sthAne pashyati | tato.asau rathakAraH ahamanyaM grAmaM gachchhAmItyuktvA chalitaH | sa kiyad dUraM gatvA punarAgatya parya~Nka\-tale sva\-gR^ihe nibhR^itaM sthitaH | atha rathakAro grAmAntaraM gata ityupajAta\-vishvAsaH sa jAraH sandhyA\-kAla evAgataH | paxchAt tena jAreNa samaM tasmin parya~Nke nirbharaM krIDantI\, parya~Nka\-tala\-sthitasya bhartuH ki~nchid a~Nga\-sparshAt svAminaM mAyAvinaM vij~nAya\, manasi sA viShaNNAbhavat | tato jAreNoktam \-\-kimiti tvamadya mayA saha nirbharaM na ramase \? vismiteva pratibhAsi me tvam | atha tayoktam \-\-anabhij~no.asi | yo.asau mama prANeshvaro\, yena mamAkaumAraM sakhyaM so.adya grAmAntaraM gataH | tena vinA sakala\-jana\-pUrNo.api grAmo mAM pratyaraNyavat pratibhAti | kiM bhAvi \? tatra para\-sthAne kiM khAditavAn \? kathaM vA prasuptaH \? ityasmad\-dhR^idayaM vidIryate | jAro brUte \-\-tava kimevaMvidhA sneha\-bhUmI rathakAraH \? bandhakyavadat \-\-re barbara \! kiM vadasi \? shR^iNu \-\- paruShANyapi yA proktA dR^iShTA yA krodha\-chakShuShA | suprasanna\-mukhI bhartuH sA nArI dharma\-bhAjanam || 26|| aparaM cha \-\- nagarastho vanastho vA pApo vA yadi vA shuchiH | yAsAM strINAM priyo bhartA tAsAM lokA mahodayAH || 27|| anyachcha \-\- bhartA hi paramaM nAryA bhUShaNaM bhUShaNairvinA | eShA virahitA tena shobhanApi na shobhate || 28|| tvaM cha jAraH pApa\-matiH\, mano\-laulyAt puShpa\-tAmbUla\-sadR^ishaH kadAchit sevyase\, kadAchin na sevyase cha | sa cha punarme svAmI \, mAM vikretuM\, devebhyo\, brAhmaNebhyo vA dAtumIshvaraH | kiM bahunA \? tasmin jIvati jIvAmi | tan\-maraNe chAnumaraNaM kariShyAmIti pratij~nA vartate | yataH \-\- tisraH koTyo.ardha\-koTI cha yAni lomAni mAnave | tAvat kAlaM vaset svarge bhartAraM yo.anugachchhati || 29|| anyachcha \-\- vyAla\-grAhI yathA vyAlaM balAd uddharate bilAt | tadvad bhartAramAdAya svarga\-loke mahIyate || 30|| aparaM cha \-\- chitau pariShvajya vichetanaM patiM priyA hi yA mu~nchati dehamAtmanaH | kR^itvApi pApaM shata\-lakShamapyasau patiM gR^ihItvA sura\-lokamApnuyAt || 31|| yataH \-\- yasmai dadyAt pitA tv enAM bhrAtA vAnumate pituH | taM shushrUSheta jIvantaM saMsthitaM cha na la~Nghayet || 32|| etat sarvaM shrutvA manda\-matiH sa rathakAraH \-\-dhanyo.ahaM yasyedR^ishI priya\-vAdinI\, svAmi\-vatsalA cha bhAryA iti manasi nidhAya\, tAM khaTvAM strI\-puruSha\-sahitAM mUrdhni kR^itvA sAnandaM nanarta | ato.ahaM bravImi prayakShe \-\-pi kR^ite doShe ityAdi | ato.ahaM tena rAj~nA yathA\-vyavahAraM sampUjya prasthApitaH | shuko.api mama pashchAd Agachchhann Aste | etat sarvaM parij~nAya yathA\-kartavyamanusandhIyatAm | chakravAko vihasyAha \-\-deva \! bakena tAvad deshAntaramapi gatvA yathA\-shakti rAja\-kAryamanuShThitam | kintu deva svabhAva eSha mUrkhAnAm | yataH\, shataM dadyAn na vivaded iti vij~nasya saMmatam | vinA hetumapi dvandvametan mUrkhasya lakShaNam || 33|| rAjAha \-\-alamanenAtItopAlambhanena | prastutamanusandhIyatAm | chakravAko brUte \-\-deva \! vijane bravImi | yataH\, varNAkAra\-pratidhvAnairnetra\-vaktra\-vikArataH | apyUhanti mano dhIrAstasmAd rahasi mantrayet || 34|| tato rAjA mantrI cha tatra sthitau anye \-\-nyatra gatAH | chakravAko brUte \-\-deva \! ahamevaM jAnAm \-\-kasyApyasman\-niyoginaH preraNayA bakenedamanuShThitam | yataH\, vedyAnAmAturaH shreyAn vyasanI yo niyoginAm | viduShAM jIvanaM mUrkhaH sad\-varNo jIvanaM satAm || 35|| rAjAbravIt \-\-bhavatu\, kAraNamatra pashchAn nirUpaNIyam | samprati yat kartavyaM tan nirUpyatAm | chakravAko brUte \-\-deva \! praNidhistAvat tatra prahIyatAm | tatastad\-anuShThAnaM balAbalaM cha jAnImaH | tathA hi \-\- bhavet sva\-para\-rAShTrANAM kAryAkAryAvalokane | chArashchakShurmahIbharturyasya nAstyandha eva saH || 36|| sa cha dvitIyaM vishvAsa\-pAtraM gR^ihItvA yAtu | tenAsau svayaM tatrAvasthAya\, dvitIyaM tatratya\-mantra\-kAryaM sunibhR^itaM nishchitya nigadya prasthApayati | tathA choktaM \-\- tIrthAshrama\-sura\-sthAne shAstara\-vij~nAna\-hetunA | tapasvi\-vya~njanopetaiH sva\-charaiH saha saMvaset || 37|| gUDha\-chArashcha \-\-yo jale sthale cha charati | tato.asAv eva bako niyujyatAm | etAdR^isha eva kashchid bako dvitIyatvena prayAtu | tad\-gR^iha\-lokAshcha rAja\-dvAre tiShThantu | kintu etad api suguptamanuShThAtavyam | yataH \-\- ShaT\-karNo bhidyate mantrastathA prAptashcha vArtayA | ityAtmanA dvitIyena mantraH kAryo mahI\-bhR^itA || 38|| pashya \-\- mantra\-bhede hi ye doShA bhavanti pR^ithivI\-pateH | na shakyAste samAdhAtumiti nIti\-vidAM matam || 39|| rAjA vimR^ishyovAcha \-\-prAptastAvan mayottamaH pratinidhiH | mantrI brUte \-\-deva \! sa~NgrAme vijayo.api prAptaH | atrAntare pratIhAraH pravishya praNamyovAcha \-\-deva \! jambUdvIpAd Agato dvAri shukastiShThati | rAjA chakravAkamAlokate | chakravAkenoktam \-\-kR^itAvAse tAvad gatvA tiShThatu\, pashchAd AnIya draShTavyaH | yathAj~nApayati devaH ityabhidhAya pratIhAraH shukaM gR^ihItvA tamAvAsa\-sthAnaM gataH | rAjAha \-\-vigrahastAvat samupasthitaH | chakravAko brUte \-\-deva \! tathApi prAg eva vigraho na vidhiH | yataH \-\- sa kiM bhR^ityaH sa kiM mantrI ya AdAv eva bhUpatim | yuddhodyogaM sva\-bhU\-tyAgaM nirdishatyavichAritam || 40|| aparaM cha \-\- vijetuM prayatetArIn na yuddhena kadAchana | anityo vijayo yasmAd dR^ishyate yudhyamAnayoH || 41| anyachcha \-\- sAmnA dAnena bhedena samastairathavA pR^ithak | sAdhituM prayatetArIn na yuddhena kadAchana || 42|| aparaM cha \-\- sarva eva janaH shUro hyanAsAdita\-vigrahaH | adR^iShTa\-para\-sAmarthyaH sa\-darpaH ko bhaven na hi || 43|| kiM cha \-\- na tathotthApyate grAvA prANibhirdAruNA yathA | alpopAyAn mahA\-siddhiretan\-mantra\-phalaM mahat || 44|| kintu vigrahamupasthitaM vilokya vyavahriyatAm\, yataH \-\- yathA kAla\-kR^itodyogAt kR^iShiH phalavatI bhavet | tadvan nItiriyaM deva chirAt phalati na kShaNAt || 45|| aparaM cha \-\- dUre bhIrutvamAsanne shUratA mahato guNaH | vipattau hi mahAn loke dhIratvamadhigachchhati || 46|| anyachcha \-\- pratyUhaH sarva\-siddhInAmuttApaH prathamaH kila | atishItalamapyambhaH kiM bhinatti na bhUbhR^itaH || 47|| balinA saha yoddhavyamiti nAsti nidarshanam | tad yuddhaM hastinA sArdhaM narANAM mR^ityumAvahet || 48|| anyachcha \-\- sa mUrkhaH kAlamaprApya yo.apakartari vartate | kalirbalavatA sArdhaM kITa\-pakShodgamo yathA || 49|| kiM cha \-\- kaurmaM sa~NkochamAsthAya prahAramapi marShayet | prApta\-kAle tu nItij~na uttiShThet krUra\-sarpavat || 50|| mahatyalpe \-\-pyupAyaj~naH samameva bhavet kShamaH | samunmUlayituM vR^ikShAMstR^iNAnIva nadIrayaH || 51|| ato dUto.ayaM shuko.atrAshvAsya tAvad dhriyatAM yAvad durgaM sajjIkriyate\, yataH \-\- ekaH shataM yodhayati prAkAra\-stho dhanurdharaH | shataM shata\-sahasrANi tasmAd durgaM vishiShyate || 52|| kiM cha \-\- adurga\-viShayaH kasya nAreH paribhavAspadam | adurgo.anAshrayo rAjA pota\-chyuta\-manuShyavat || 53|| durgaM kuryAn mahAkhAtamuchcha\-prAkAra\-saMyutam | sa\-yantraM sa\-jalaM shaila\-sarin\-maru\-vanAshrayam || 54|| vistIrNatAti\-vaiShamyaM rasa\-dhAnyedhma\-sa~NgrahaH | praveshashchApa\-sArashcha saptaitA durga\-sampadaH || 55|| rAjAha \-\-durgAnusandhAne ko niyujyatAm \? chakravAko brUte \-\- yo yatra kushalaH kArye taM tatra viniyojayet | karmasv adR^iShTa\-karmA yaH shAstraj~no.api vimuhyati || 56|| tadAhUyatAM sArasaH | tathAnuShThite sati samAgataM sArasamavalokya rAjovAcha \-\-bhoH sArasa \! tvaM satvaraM durgamanusandhehi | sArasaH praNamyovAcha \-\-deva \! durgaM tAvad idameva chirAt sunirUpitamAste mahat saraH | kintv etan\-madhya\-dvIpe dravya\-sa~NgrahaH kriyatAm | yataH \-\- dhAnyAnAM sa~Ngraho rAjann uttamaH sarva\-sa~NgrahAt | nikShiptaM hi mukhe ratnaM na kuryAt prANa\-dhAraNam || 57|| kiM cha \-\- khyAtaH sarva\-rasAnAM hi lavaNo rasa uttamaH | gR^ihNIyAt taM vinA tena vya~njanaM gomayAyate || 58|| rAjAha \-\-satvaraM gatvA sarvamanuShThIyatAm | punaH pravishya pratIhAro brUte \-\-deva \! siMhala\-dvIpAd Agato meghavarNo nAma vAyasaH saparivAro dvAri vartate | sa cha deva\-pAdAn draShTumichchhati | rAjAha \-\-kAkaH prAj~no bahudR^ishvA cha tad bhavati sa sa~NgrAhyaH | chakravAko brUte \-\-deva \! astyevaM | kintu asmad\-vipakShaH kAkaH sthalacharaH | tenAsmad\-vipakSha\-pakShe niyuktaH kathaM sa~NgR^ihyate \? tathA choktam \-\- Atma\-pakShaM parityajya para\-pakSheShu yo rataH | sa parairhanyate mUDho nIla\-varNa\-shR^igAlavat || 59|| rAjovAcha\-\-kathametat \? mantrI kathayati \-\- kathA 7 astyaraNye kashchichchhR^igAlaH svechchhayA nagaropAnte bhrAmyan nIlIbhANDe nipatitaH | pashchAt tata utthAtumasamarthaH\, prAtarAtmAnaM mR^itavat sandarshya sthitaH | atha nIlI\-bhANDa\-svAminA mR^iti iti j~nAtvA\, tasmAt samutthApya\, dUre nItvAsau parityaktaH | tasmAt palAyitaH | tato.asau vane gatvA AtmAnaM nIlapvarNamavalokyAchintayat \-\-ahamidAnImuttama\-varNaH | tad ahaM svakIyotkarShaM kiM na sAdhayAmi ityAlochya shR^igAlAn AhUya\, tenoktaM \-\-ahaM bhagavatyA vana\-devatayA sva\-hastenAraNya\-rAjye sarvauShadhi\-rasenAbhiShiktaH | pashyantu mama varNam | tad adyArabhyAsmad\-Aj~nayAsminn araNye vyavahAraH kAryaH | shR^igAlAshcha taM vishiShTa\-varNamavalokya\, sAShTA~Nga\-pAtaM praNamyochuH \-\-yathAj~nApayati devaH iti | anenaiva krameNa sarveShv araNya\-vAsiShv AdhipatyaM tasya babhUva | tatastena svaj~nAtibhirAvR^itenAdhikyaM sAdhitam | tatastena vyAghra\-siMhAdIn uttama\-parijanAn prApya\, sadasi shR^igAlAn avalokya lajjamAnenAvaj~nayA svaj~nAtayaH sarve dUrIkR^itAH | tato viShaNNAn shR^igAlAn avalokya kenachid vR^iddha\-shR^igAlenaitat pratij~nAtaM \-\-mA viShIdata\, yad anenAnItij~nena vayaM marmaj~nAH | sva\-samIpAt paribhUtAstad yathAyaM nashyati tathA vidheyam | yato.amI vyAghrAdayo varNa\-mAtra\-vipralabdhAH shR^igAlamaj~nAtvA rAjAnamimaM manyante | tad yathAyaM parichIyate tathA kuruta | tatra chaivamanuShTheyam\, yathA vadAmi \-\-sarve sandhyA\-samaye tat\-sannidhAne mahArAvamekadaiva kariShyatha | tatastaM shabdamAkarNya jAti\-svabhAvAt tenApi shabdaH kartavyaH | yataH \-\- yaH svabhAvo hi yasyAsti sa nityaM duratikramaH | shvA yadi kriyate rAjA tat kiM nAshnAtyupAnaham || 60|| tataH shabdAd abhij~nAya sa vyAghreNa hantavyaH | tatastathAnuShThite sati tad vR^ittam | tathA choktam \-\- chhidraM marma cha vIryaM cha sarvaM vetti nijo ripuH | dahatyantargatashchaiva shuShkaM vR^ikShamivAnalaH || 61|| ato.ahaM bravImi \-\-Atma\-pakShaM parityajyetyAdi | rAjAha \-\-yadyevaM tathApi dR^ishyatAM tAvad ayaM dUrAd AgataH | tat\-sa~Ngrahe vichAraH kAryaH | chakro brUte \-\-deva \! praNidhistAvat prahito\, durgaM cha sajjIkR^itam | ataH shuko.apyAnIya prasthApyatAm | kintu yodha\-bala\-samanvito bhUtvA\, dUrAd eva tamavalokaya | yataH \-\- nandaM jaghAna chANakyastIkShNa\-dUta\-prayogataH | tad dUrAntaritaM dUtaM pashyed vIra\-samanvitaH || 62|| tataH sabhAM kR^itvAhUtaH shukaH kAkashcha | shukaH kiMchid unnata\-shirA dattAsane upavishya brUte \-\-bho hiraNyagarbha \! tvAM mahArAjAdhirAjaH shrImach\-chitravarNaH samAj~nApayati \-\-yadi jIvitena shriyA vA prayojanamasti\, tadA satvaramAgatyAsmach\-charaNau praNama | no ched avasthAtuM sthAnAntaraM parichintaya | rAjA sa\-kopamAha \-\-AH\, sabhAyAmasmAkaM na ko.api vidyate ya enaM galahastayati \? tata utthAya meghavarNo brUte \-\-deva \! Aj~nApaya\, hami chainaM duShTa\-shukam | sarvaj~no rAjAnaM kAkaM cha sAntvayan brUte \-\-bhadra \! mA maivam | shR^iNu tAvat \-\- na sA sabhA yatra na santi vR^iddhA vR^iddhA na te ye na vadanti dharmam | dharmaH sa no yatra na satyamasti satyaM na tad yachchhalamabhyupaiti || 63|| yato rAjadharmashchaiShaH \-\- dUto mlechchho.apyavadhyaH syAd rAjA dUta\-mukho yataH | udyateShv api shastreShu dUto vadati nAnyathA || 64|| anyachcha \-\- svApakarShaM parotkarShaM dUtoktairmanyate tu kaH | sadaivAvadhya\-bhAvena dUtaH sarvaM hi jalpati || 65|| tato rAjA kAkashcha svAM prakR^itimApannau | shuko.apyutthAya chalitaH | pashchAchchakravAkeNAnIya prabodhya kanakAla~NkArAdikaM datvA sampreShitaH svadeshaM yayau | shuko.api vindhyAchalaM gatvA\, svasya rAjAnaM chitravarNaM praNatavAn | taM vilokya rAjovAcha \-\-shuka \! kA vArtA \? kIdR^isho.asau deshaH \? shuko brUte \-\-deva \! saMkShepAd iyaM vArtA | samprati yuddhodyogaH kriyatAm | deshashchAsau karpUra\-dvIpaH svargaika\-desho\, rAjA cha dvitIyaH svarga\-patiH kathaM varNayituM shakyate | tataH sarvAn shiShTAn AhUya rAjA mantrayitumupaviShTaH | Aha cha tAn \-\-samprati kartavye vigrahe yathA\-kartavyamupadeshaM brUta | vigrahaH punaravashyaM kartavyaH | tathA choktam \-\- asantuShTA dvijA naShTAH santuShTAshcha mahIbhR^itaH | salajjA gaNikA naShTA nirlajjAshcha kulA~NganA || 66|| dUradarshI nAma gR^idhro mantrI brUte \-\-deva \! vyasanitayA vigraho na vidhiH | yataH \-\- mitrAmAtya\-suhR^id\-vargA yadA syurdR^iDha\-bhaktayaH | shatrUNAM viparItAshcha kartavyo vigrahastadA || 67|| anyachcha \-\- bhUmirmitraM hiraNyaM cha vigrahasya phalaM trayam | yadaitan nishchitaM bhAvi kartavyo vigrahastadA || 68|| rAjAha \-\-mad\-balaM tAvad avalokayatu mantrI | tadaiteShAmupayogo j~nAyatAm | evamAhUyatAM mauhUrtikaH | sa yAtrArthaM shubha\-lagnaM nirNIya dadAtu | mantrI brUte \-\-deva \! tathApi sahasA yAtrA\-karaNamanuchitam | yataH \-\- vishanti sahasA mUDhA ye \-\-vichArya dviShad\-balam | khaDga\-dhArA\-pariShva~NgaM labhante te sunishchitam || 69|| rAjAha \-\-mantrin \! mamotsAha\-bha~NgaM sarvathA mA kR^ithAH | vijigIShuryathA para\-bhUmimAkramati tathA kathaya | gR^idhro brUte \-\-deva \! tat kathayAmi | kintu tad\-anuShThitameva phala\-pradam | tathA choktam \-\- kiM mantreNAnanuShThAne shAstravit pR^ithivI\-pateH | na hyauShadha\-parij~nAnAd vyAdheH shAntiH kvachid bhavet || 70|| rAjAdeshashchAnatikramaNIya iti yathA\-shrutaM nivedayAmi shR^iNu \-\-deva \! nady\-adri\-vana\-durgeShu yatra yatra bhayaM nR^ipa | tatra tatra cha senAnIryAyAd vyUhIkR^itairbalaiH || 71|| balAdhyakShaH puro yAyAt pravIra\-puruShAnvitaH | madhye kalatraM svAmI cha koshaH phalgu cha yad balam || 72|| pArshvayorubhayorashvA ashvAnAM pArshvato rathAH | rathAnAM pArshvato nAgA nAgAnAM cha padAtayaH || 73|| pashchAt senApatiryAyAt khinnAnAshvAsayan chhanaiH | mantribhiH subhaTairyuktaH pratigR^ihya balaM nR^ipaH || 74|| sameyAd viShamaM nAgairjalADhyaM samahIdharam | samamashvairjalaM nImiH sarvatraiva padAtibhiH || 75|| hastinAM gamanaM proktaM prashastaM jaladAgame | tad anyatra tura~NgANAM pattInAM sarvadaiva hi || 76|| shaileShu durga\-mArgeShu vidheyaM nR^ipa\-rakShaNam | sva\-yodhai rakShitasyApi shayanaM yoga\-nidrayA || 77|| nAshayet karShayechchhatrUn durga\-kaNTaka\-mardanaiH | para\-desha\-praveshe cha kuryAd ATavikAn puraH || 78|| yatra rAjA tatra kosho vinA koshaM na rAjatA | subhaTebhyastato dadyAt ko hi dAturna yudhyate || 79|| yataH \-\- na narasya naro dAso dAsastv arthasya bhUpate | gauravaM lAghavaM vApi dhanAdhana\-nibandhanam || 80|| abhedena cha yudhyeta rakShechchaiva parasparam | phalgu sainyaM cha yat kiMchin madhye vyUhasya kArayet || 81|| padAtIMshcha mahIpAlaH puro.anIkasya yojayet | uparudhyArimAsIta rAShTraM chAsyopapIDayet || 82|| syandanAshvaiH same yudhyed anUpe nau\-dvipaistathA | vR^ikSha\-gulmAvR^ite chApairasi\-charmAyudhaiH sthale || 83|| dUShayechchAsya satataM yavasAn nodakendhanam | bhindyAchchaiva taDAgAni prakArArAn parikhAstathA || 84|| baleShu pramukho hastI na tathAnyo mahIpateH | nijairavayavaireva mAta~Ngo.aShTAyudhaH smR^itaH || 85|| balamashvashcha sainyAnAM prAkAro ja~Ngamo yataH | tasmAd ashvAdhiko rAjA vijayI sthala\-vigrahe || 86|| tathA choktam \-\- yudhyamAnA hayArUDhA devAnAmapi durjayAH | api dUrasthitAsteShAM vairiNo hastavattinaH || 87|| prathamaM yuddha\-kAritvaM samasta\-bala\-pAlanam | di~N\-mArgANAM vishodhitvaM patti\-karma prachakShate || 88|| svabhAva\-shUramastraj~namaviraktaM jita\-shramam | prasiddha\-kShatriya\-prAyaM balaM shreShThatamaM viduH || 89|| yathA prabhu\-kR^itAn mAnAd yudhyante bhuvi mAnavAH | na tathA bahubhirdattairdraviNairapi bhUpate || 90|| varamalpa\-balaM sAraM na kuryAn muNDa\-maNDalIm | kuryAd asAra\-bha~Ngo hi sAra\-bha~Ngamapi sphuTam || 91|| aprasAdo.anadhiShThAnaM deyAMsha\-haraNaM cha yat | kAla\-yApo.apratIkArastad vairAgyasya kAraNam || 92|| apIDayan balaM shatrU~n jigIShurabhiSheNayet | sukha\-sAdhyaM dviShAM sainyaM dIrgha\-prayANa\-pIDitam || 93|| dAyAdAd aparo yasmAn nAsti bheda\-karo dviShAm | tasmAd utthApayed yatnAd dAyAdaM tasya vidviShaH || 94|| sandhAya yuvarAjena yadi vA mukhya\-mantriNA | antaH\-prakopaNaM kuryAd abhiyoktA sthirAtmanaH || 95|| krUrAmitraM raNe chApi bha~NgaM dattvA vighAtayet | athavA go\-grahAkR^iShTyA tan\-mukhyAshrita\-bandhanAt || 96|| svarAjyaM vAsayed rAjA para\-deshApaharaNAt | athavA dAna\-mAnAbhyAM vAsitaM dhanadaM hi tat || 97|| athavA bahunoditena \-\- AtmodayaH para\-glAnirdvayaM nItiritIyatI | tad UrIkR^itya kR^itibhirvAchaspatyaM pratIyate || 98|| rAj~nA vihasyoktam \-\-sarvametad visheShatashchochyate | kintu\, anyad uchchhR^i~NkhalaM sattvamanyachchhAstra\-niyantritam | sAmAnAdhikaraNyaM hi tejas\-timirayoH kutaH || 99|| tata utthAya rAjA mauhUrtikAvedita\-lagne prasthitaH | atha prahita\-praNidhishcharo hiraNyagarbhamAgatya praNamyovAcha \-\-deva \! samAgata\-prAyo rAjA chitravarNaH | samprati malaya\-parvatAdhityakAyAM samAvAsita\-kaTako vartate | durga\-shodhanaM pratikShaNamanusandhAtavyam | yato.asau gR^idhro mahAmantrI | kiM cha kenachit saha tasya vishvAsa\-kathA\-prasa~Ngenetad i~NgitamavagataM mayA | yat \-\-anena ko.apyasmad\-durge prAg eva niyuktaH | chakravAko brUte \-\-deva \! kAka evAsau sambhavati | rAjAha \-\-na kadAchid etat | yadyevaM tadA kathaM tena shukasyAbhibhavodyogaH kR^itaH \? aparaM cha\, shukasyAgamanAt tasya vigrahotsAhaH | sa cha chirAd atrAste | mantrI brUte \-\-tathApyAgantukaH sha~NkanIyaH | rAjAha \-\-AgantukA api kadAchid upakArakA dR^ishyante | shR^iNu \-\- paro.api hitavAn bandhurbandhurapyahitaH paraH | ahito dehajo vyAdhirhitamAraNyamauShadham || 100|| aparaM cha \-\- AsId vIra\-varo nAma shUdrakasya mahIbhR^itaH | sevakaH svalpa\-kAlena sa dadau sutamAtmanaH || 101|| chakravAkaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? rAjA kathayati \-\- kathA 8 ahaM purA shUdrakasya rAj~naH krIDA\-sarasi karpUrakeli\-nAmno rAjahaMsasya putryA karpUrama~njaryA sahAnurAgavAn abhavam | vIravaro nAma rAjaputraH kutashchid deshAd Agatya rAja\-dvAramupagamya pratIhAramuvAcha \-\-ahaM tAvad vartanArthI rAjaputraH | mAM raja\-darshanaM kAraya | tatastenAsau rAja\-darshanaM kArito brUte \-\-deva \! yadi mayA sevakena prayojanamasti\, tadAsmad\-vartanaM kriyatAm | shUdraka uvAcha \-\-kiM te vartanam \? vIravaro brUte \-\-pratyahaM suvarNa\-pa~ncha\-shatAni dehi | rAjAha \-\-kA te sAmagrI \? vIravaro brUte \-\-dvau bAhU | tR^itIyashcha khaDgaH | rAjAha \-\-naitachchhakyam | tachchhrutvA vIravaraH praNamya chalitaH | atha mantribhiruktam \-\-deva \! dina\-chatuShTayasya vartanaM dattvA j~nAyatAmasya svarUpam | kimupayukto.ayametAvad vartanaM gR^ihNAti anupayukto veti | tato mantri\-vachanAd AhuhUya vIravarAya tAmbUlaM dattvA pa~ncha\-shatAni suvarNAni dattAni | vartana\-viniyogashcha rAj~nA sunibhR^itaM nirUpitaH | tad\-ardhaM vIravareNa devebhyo brAhmaNebhyo dattam | sthitasyArdhaM duHkhitebhyaH | tad avashiShTaM bhojya\-vilAsa\-vyayena | etat sarvaM nitya\-kR^ityaM kR^itvA\, rAja\-dvAramaharnishaM khaDga\-pANiH sevate | yadA cha rAjA svayaM samAdishati tadA sva\-gR^ihamapi yAti | athaikadA kR^iShNa\-chaturdashyAM rAtrau sa rAjA sa\-karuNa\-krandana\-dhvaniM shushrAva | tat shrutvA rAjA brUte \-\-kaH ko.atra dvAri tiShThati \? tadA tenoktaM \-\-deva \! ahaM vIravaraH | rAjovAcha \-\-krandanAnusaraNaM kriyatAm | vIravaro.api \-\-yathAj~nApayati devaH\, ityuktvA chalitaH | rAj~nA cha chintitam \-\-ayamekAkI rAjaputro mayA sUchIbhedye tamasi prahitaH | naitad uchitam | tad ahamapi gatvA kimetad iti nirUpayAmi | tato rAjApi khaDgamAdAya tad\-anusaraNa\-krameNa nagarAd bahirnirjagAma | gatvA cha vIravareNa rudatI rupa\-yauvana\-sampannA sarvAla~NkAra\-bhUShitA kAchit strI dR^iShTA\, pR^iShTA cha \-\-kA tvam \? kimarthaM rodiShi \? iti | striyoktam \-\-ahametasya shUdrakasya rAja\-lakShmIH | chirAd etasya bhuja\-chchhAyAyAM mahatA sukhena vishrAntA | idAnImanyatra gamiShyAmi | vIravaro brUte \-\-yatApAyaH sambhavati\, tatropAyo.apyasti | tat kathaM syAt punarihAvAso bhavatyAH \? lakShmIruvAcha \-\-yadi tvamAtmanaH putraM shaktidharaM dvAtriMshal\-lakShaNopetaM bhagavatyAH sarva\-ma~NgalAyA upahArIkaroShi\, tadAhaM punaratra suchiraM nivasAmi | ityuktvAdR^ishyAbhavat | tato vIravareNa sva\-gR^ihaM gatvA nidrAyamANA sva\-vadhUH prabodhitA putrashcha | tau nidrAM parityajyotthAyopaviShTau | vIravarastat sarvaM lakShmI\-vachanamuktavAn | tachchhrutvA sAnandaH shaktidharo brUte \-\-dhanyo.ahamevambhUtaH | svAmi\-rAjya\-rakShArthaM yasyopayogaH | tAta \! tat ko.adhunA vilambasya hetuH \? evaM\-vidhe karmaNi dehasya viniyogaH shlAghyaH | yataH \-\- dhanAni jIvitaM chaiva parArthe prAj~na utsR^ijet | tan\-nimitto varaM tyAgo vinAshe niyate sati || 102|| shaktidhara\-mAtovAcha \-\-yadyetan na kartavyaM tat kenAnyena karmaNA gR^ihItasya mahAvartanasya niShkrayo bhaviShyati | ityAlochya sarve sarvama~NgalAyAH sthAnaM gatAH | tatra sarvama~NgalAM sampUjya vIravaro brUte \-\-devi \! prasIda | vijayatAM shUdrako mahArAjaH | gR^ihyatAmayamupahAraH | ityuktvA putrasya shirashchichchheda | tato vIravarashchintayAmAsa \-\-gR^ihIta\-rAja\-vartanasya nistAraH kR^itaH | adhunA niShputrasya me jIvanenAlam | ityAlochyAtmanaH shirashchichchheda | tataH striyApi svAmi\-putra\-shokArtayA tad anuShThitam | tat sarvaM dR^iShTvA rAjA sAshcharyaM chintayAmAsa\-\- jAyante cha mriyante cha mad\-vidhAH kShudra\-jantavaH | anena sadR^isho loke na bhUto na bhaviShyati || 103|| tad etat\-parityaktena mama rAjyenApi kiM prayojanam | tataH shUdrakeNApi sva\-shirashchhettuM khaDgaH samutthApitaH | atha bhagavatyA sarvama~NgalayA pratyakSha\-bhUtayA rAjA haste dhR^itaH | uktaM cha \-\-putra \! prasanno.asmi te\, etAvatA sAhasenAlam | jIvanAnte \-\-pi tava rAja\-bha~Ngo nAsti | rAjA cha sAShTA~Nga\-pAtaM praNamyovAcha \-\-devi \! kiM me rAjyena \? jIvitena vA mama kiM prayojanam \? yadyahamanukampanIyastadA mamAyuH\-sheSheNApyayaM sa\-dAra\-putro vIravaro jIvatu | anyathAhaM yathA\-prAptAM gatiM gachchhAmi | bhagavatyuvAcha \-\-putra \! anena te sattvotkarSheNa bhR^itya\-vAtsalyena cha sarvathA santuShTAsmi | gachchha vijayI bhava | ayamapi sa\-parivAro rAja\-putro jIvatu | ityuktvA devyadR^ishyAbhavat | tato vIravaraH sa\-putra\-dAraH prApta\-jIvanaH sva\-gR^ihaM gataH | rAjApi tairalakShitaH satvaramantaH\-puraM praviShTaH | atha prabhAte vIravaro dvArasthaH punarbhUpAlena pR^iShTaH sann Aha \-\-deva \! sA rudatI mAmavalokyAdR^ishyAbhavat | na kApyanyA vArtA vidyate | tad vachanamAkarNya santuShTo rAjA sAshcharyaM chintayAmAsa \-\-kathamayaM shlAghyo mahA\-sattvaH \? yataH \-\- priyaM brUyAd akR^ipaNaH shUraH syAd avikatthanaH | dAtA nApAtra\-varShI cha pragalbhaH syAd aniShThuraH || 104|| etan mahApuruSha\-lakShaNametasmin sarvamasti | tataH sa rAjA prAtaH shiShTa\-sabhAM kR^itvA\, sarvaM vR^ittAntaM prastutya prasAdAt tasmai karNATaka\-rAjyaM dadau | tat kimAgantuko jAti\-mAtrAd duShTaH \? tatrApyuttamAdhama\-madhyamAH santi | chakravAko brUte \-\- yo.akAryaM kAryavachchhAsti sa kiM mantrI nR^ipechchhayA | varaM svAmi\-mano\-duHkhaM tan\-nAsho na tv akAryataH || 105|| vaidyo gurushcha mantrI cha yasya rAj~naH priyaMvadAH | sharIra\-dharma\-koshebhyaH kShipraM sa parihIyate || 106|| shR^iNu deva \! puNyAl labdhaM yad ekena tan mamApi bhaviShyati | hatvA bhikShuM yato mohAn nidhy\-arthI nApito hataH || 107|| rAjA pR^ichchhati\-\-kathametat \? mantrI kathayati \-\- kathA 9 astyayodhyAyAM puri chUDAmaNirnAma kShatriyaH | tena dhanArthinA mahatA kleshena bhagavAMshchandrArdha\-chUDAmaNishchiramArAdhitaH | tataH kShINa\-pApo.asau svapne darshanaM dattvA\, bhagavad\-AdeshAdy\-akSheshvareNAdiShTo yat tvamadya prAtaH kShauraM kArayitvA\, laguDa\-hastaH san sva\-gR^iha\-dvAri nibhR^itaM sthAsyasi\, tato yamevAgataM bhikShukaM prA~NgaNe pashyasi taM nirdakShaM laguDa\-prahAreNa haniShyasi | tato.asau bhikShukastat\-kShaNAt suvarNa\-kalaso bhaviShyati | tena tvayA yAvaj\-jIvaM sukhinA bhavitavyam | tatastathAnuShThite tad vR^ittam | tatra kShaura\-karaNAyAnItena nApitena tat sarvamAlokya chintitam \-\-aye nidhi\-prApterayamupAyaH | tad ahamapyevaM kiM na karomi \? tataH prabhR^iti sa nApitaH pratyahaM tathAvidho laguDa\-hastaH sunibhR^itaM bhikShorAgamanaM pratIkShate | ekadA tena prApto bhikShurlaguDena vyApAditaH | tasmAd aparAdhAt so.api nApito rAja\-puruShairvyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-puNyAl labdhaM yad ekena ityAdi | rAjAha \-\- purAvR^itta\-kathodgAraiH kathaM nirNIyate paraH | syAn niShkAraNa\-bandhurvA kiM vA vishvAsa\-ghAtakaH || 108|| yAtu\, prastutamanusandhIyatAm | malayAdhityakAyAM chechchitravarNastad adhunA kiM vidheyam \? mantrI vadati \-\-deva \! Agata\-praNidhi\-mukhAn mayA shrutaM\, yat mahA\-mantriNo gR^idhrasyopadeshe chitravarNenAnAdaraH kR^itaH tato.asau mUDho jetuM shakyaH | tathA choktam \-\- lubdhaH krUro.alaso.asatyaH pramAdI bhIrurasthiraH | mUDho yodhAvamantA cha sukha\-chchhedyo ripuH smR^itaH || 109|| tato.asau yAvad asmad durga\-dvAra\-rodhaM na karoti\, tAvan nady\-adri\-vana\-vartmasu tad\-balAni hantuM sArasAdayaH senApatayo niyujyantAm | tathA choktam \-\- dIrgha\-vartma\-parishrAntaM nady\-adri\-vana\-sa~Nkulam | ghorAgni\-bhaya\-santrastaM kShut\-pipAsArditaM tathA || 110|| pramattaM bhojana\-vyagraM vyAdhi\-durbhikSha\-pIDitam | asaMsthitamabhUyiShThaM vR^iShTi\-vAta\-samAkulam || 111|| pa~Nka\-pAMshu\-jalAchchhannaM suvyastaM dasyu\-vidrutam | evambhUtaM mahIpAlaH para\-sainyaM vighAtayet || 112|| anyachcha \-\- avaskanda\-bhayAd rAjA prajAgara\-kR^ita\-shramam | divA\-suptaM sadA hanyAn nidrA\-vyAkula\-sainikam || 113|| atastasya pramAdito balaM gatvA yathAvakAshaM divA\-nishaM ghnantv asmat\-senApatayaH | tathAnuShThite chitravarNasya sainikAH senApatayashcha bahavo nihatAH | tatashchitravarNo viShaNNaH sva\-mantriNaM dUra\-darshinamAha \-\-tAta \! kimityasmad\-upekShA kriyate \? kiM kvApyavinayo mamAsti \? tathA choktam \-\- na rAjyaM prAptamityeva vartitavyamasAmpratam | shriyaM hyavinayo hanti jarA rUpamivottamam || 114|| api cha \-\- dakShaH shriyamadhigachchhati pathyAshI kalyatAM sukhamarogI | udyukto viyAntaM dharmArtha\-yashAMsi cha vinItaH || 115|| gR^idhro.avadat \-\-deva \! shR^iNu \-\- avidvAn api bhU\-pAlo vidyA\-vR^iddhopasevayA | parAM shriyamavApnoti jalAsanna\-taruryathA || 116|| anyachcha \-\- pApaM strI mR^igayA dyUtamartha\-dUShaNameva cha | vAg\-daNDayoshcha pAruShyaM vyasanAni mahIbhujAm || 117|| kiM cha \-\- na sAhasaikAnta\-rasAnuvartinA na chApyupAyopahatAntarAtmanA | vibhUtayaH shakyamavAptumUrjitA naye cha shaurye cha vasanti sampadaH || 118|| tvayA sva\-balotsAhamavalokya\, sAhasaika\-rasikena mayopanthasteShv api mantreShv anavadhAnaM\, vAk\-pAruShyaM cha kR^itam | ato durnIteH phalamidamanubhUyate | tathA choktam \-\- durmantriNaM kamupayAnti na nIti\-doShAH \? santApayanti kamapathya\-bhujaM na rogAH \? kaM shrIrna darpayati kaM na nihanti mR^ityuH kaM strI\-kR^itA na viShayAH paritApayanti || 119|| aparaM cha \-\- mudaM viShAdaH sharadaM himAgamas tamo vivasvAn sukR^itaM kR^itaghnatA | priyopapattiH shuchamApadaM nayaH shriyaH samR^iddhA api hanti durnayaH || 120|| tato mayApyAlochitam \-\-praj~nA\-hIno.ayaM rAjA | na chet kathaM nIti\-shAstra\-kathA\-kaumudIM vAg\-ulkAbhistimirayati | yataH \-\- yasya nAsti svayaM praj~nA shAstraM tasya karoti kim \? lochanAbhyAM vihInasya darpaNaH kiM kariShyati || 121|| ityAlochyAhamapi tUShNIM sthitaH | atha rAjA baddhA~njalirAha \-\-tAta \! astyayaM mamAparAdhaH\, idAnIM yathAhamavashiShTa\-bala\-sahitaH pratyAvR^ittya vindhyAchalaM gachchhAmi\, tathopadisha | gR^idhraH svagataM chintayati \-\-kriyatAmatra pratIkAraH | yataH\, devatAsu gurau goShu rAjasu brAhmaNeShu cha | niyantavyaH sadA kopo bAla\-vR^iddhAtureShu cha || 122|| mantrI prahasya brUte \-\-deva mA bhaiShIH | samAshvasihi | shR^iNu deva \-\- mantriNAM bhinna\-sandhAne bhiShajAM sAMnipAtike | karmaNi vyajyate praj~nA susthe ko vA na paNDitaH || 123|| aparaM cha \-\- Arambhante \-\-lpamevAj~nAH kAmaM vyagrA bhavanti cha | mahArambhAH kR^ita\-dhiyastiShThanti cha nirAkulAH || 124|| tad atra bhavat\-pratApAd eva durgaM bha~NktvA\, kIrti\-pratApa\-sahitaM tvAmachireNa kAlena vindhyAchalaM neShyAmi | rAjAha \-\-kathamadhunA svalpa\-balena tat sampadyate \? gR^idhro vadati \-\-deva \! sarvaM bhaviShyati | yato vijigIShoradIrgha\-sUtratA vijaya\-siddheravashyambhAvi lakShaNam | tat sahasaiva durga\-dvArAvarodhaH kriyatAm | atha prahita\-praNidhinA bakenAgatya hiraNyagarbhasya kathitam \-\-deva \! svalpa\-bala evAyaM rAjA chitravarNo gR^idhrasya vachanopaShTambhAd Agatya durga\-dvArAvarodhaM kariShyati | rAjahaMso brUte \-\-sva\-bale sArAsAra\-vichAraH kriyatAm | taj j~nAtvA suvarNa\-vastrAdikaM yathArhaM prasAda\-pradAnaM cha kriyatAm | yataH \-\- yaH kAkiNImapyapatha\-prapannAM samuddharen niShka\-sahasra\-tulyAm | kAleShu koTiShv api mukta\-hastas taM rAja\-siMhaM na jahAti lakShmIH || 125|| anyachcha \-\- kratau vivAhe vyasane ripu\-kShaye yashaskare karmaNi mitra\-sa~Ngrahe | priyAsu nArIShv adhaneShu bAndhaveShv ativyayo nAsti narAdhipAShTasu || 126|| yataH \-\- mUrkhaH svalpa\-vyaya\-trAsAt sarvanAshaM karoti hi | kaH sudhIH santyajed bhANDaM shuklasyaivAtisAdhvasAt || 127|| rAjAha \-\-kathamiha samaye \-\-tivyayo yujyate \? uktaM cha \-\-Apad\-arthe dhanaM rakShed iti | mantrI brUte \-\-shrImatAM kathamApadaH \? rAjAha \-\-kadAchichchalitA lakShmIH | mantrI brUte \-\-sa~nchitApi vinashyati | tad deva \! kArpaNyaM vimuchya sva\-bhaTA dAna\-mAnAbhyAM puraskriyantAm | tathA choktam \-\- parasparaj~nAH saMhR^iShTAstyaktuM prANAn sunishchitAH | kulInAH pUjitAH samyag vijayante dviShad\-balam || 128|| aparaM cha \-\- subhaTAH shIla\-sampannAH saMhatAH kR^ita\-nishchayAH | api pa~ncha\-shataM shUrA nighnanti ripu\-vAhinIm || 129|| kiM cha \-\- shiShTairapyavasheShaj~na ugrashcha kR^ita\-nAshakaH | tyajyate kiM punarnAnyairyashchApyAtmambharirnaraH || 130|| yataH \-\- satyaM shauryaM dayA tyAgo nR^ipasyaite mahA\-guNAH | etaistyakto mahIpAlaH prApnoti khalu vAchyatAm || 131|| IdR^ishi prastAve \-\-mAtyAstAvad avashyameva puraskartavyAH | tathA choktam \-\- yo yena pratibaddhaH syAt saha tenodayI vyayI | sa vishvasto niyoktavyaH prANeShu cha dhaneShu cha || 132|| yataH \-\- dhUrtaH strI vA shishuryasya mantriNaH syurmahIpateH | anIti\-pavana\-kShipto.akAryAbdhau sa nimajjati || 133|| shR^iNu deva\! \-\- harSha\-krodhau yatau yasya shAstrArthe pratyayastathA | nityaM bhR^ityAnupekShA cha tasya syAd dhanadA dharA || 134|| yeShAM rAj~nA saha syAtAmuchchayApachayau dhruvam | amAtyA iti tAn rAjA nAvamanyet kadAchana || 135|| mahIbhujo madAndhasya sa~NkIrNasyeva dantinaH | skhalato hi karAlambaH sushiShTaireva kIyate || 136|| athAgatya praNamya meghavarNo brUte \-\-deva \! dR^iShTi\-prasAdaM kuru | idAnIM vipakSho durga\-dvAri vartate | tad deva\-pAdAdeshAd bahirniHsR^itya sva\-vikramaM darshayAmi | tena deva\-pAdAnAmAnR^iNyamupagachchhAmi | chakravAko brUte \-\-maivam | yadi bahirniHsR^itya yoddhavyam | tadA durgAshrayaNameva niShprayojanam | aparaM cha \-\- viShamo.api yathA nakraH salilAn nisR^ito vashaH | vanAd vinirgataH shUraH siMho.api syAchchhagAlavat || 137|| atha te sarve durga\-dvAraM gatvA mahAhavaM kR^itavantaH | aparedyushchitravarNo rAjA gR^idhramuvAcha \-\-tAta \! sva\-pratij~nAtamadhunA nirvAhaya | vAyaso brUte \-\-deva \! svayaM gatvA dR^ishyatAM yuddham | yataH \-\- puraskR^itya balaM rAjA yodhayed avalokayan | svAminAdhiShThitaH shvApi kiM na siMhAyate dhruvam || 138|| gR^idhro brUte \-\-deva \! shR^iNu tAvat \-\- akAla\-sahamaty\-alpaM mUrkha\-vyasani\-nAyakam | aguptaM bhIru\-yodhaM cha durga\-vyasanamuchyate || 139|| tat tAvad atra nAsti \-\- upajApashchirArodho.avaskandastIvra\-pauruSham | durgasya la~NghanopAyAshchatvAraH kathitA ime || 140|| atra yathAshakti kriyate yatnaH | karNe kathayati \-\-evamevam | tato.anudita eva bhAskare chaturShv api durga\-dvAreShu pravR^itte yuddhe\, durgAbhyantara\-gR^iheShv ekadA kAkairagni\-nikShiptaH | tataH gR^ihItaM gR^ihItaM durgamiti kolAhalaM shrutvA sarvataH pradIptAgnimavalokya rAja\-haMsa\-sainikA bahavo durga\-vAsinashcha satvaraM hradaM praviShTAH\, yataH \-\- sumantritaM suvikrAntaM suyuddhaM supalAyitam | kArya\-kAle yathA\-shakti kuryAn na tu vichArayet || 141|| rAjA haMsashcha svabhAvAn manda\-gatiH | sArasa\-dvitIyashchitravarNasya senApatinA kukkuTenAgatya veShTitaH | hiraNyagarbhaH sArasamAha \-\-senApate \! sArasa \! mamAnurodhAd AtmAnaM kathaM vyApAdayasi | adhunAhaM gantumasamarthaH | tvaM gantumadhunApi samarthaH | tad gatvA jalaM pravishyAtmAnaM parirakSha | asmat\-putraM chUDAmaNi\-nAmAnaM sarvaj~nasya saMmatyA rAjAnaM kariShyasi | sAraso brUte \-\-deva \! na vaktavyamevaM duHsahaM vachaH\, yAvachchandrArkau divi tiShThatastAvad vijayatAM devaH | ahaM deva durgAdhikArI | tan mama mAMsAsR^ig viliptena dvAra\-vartmanA tAvat pravishatu shatruH | aparaM cha\, deva\-\- dAtA kShamI guNa\-grAhI svAmI duHkhena labhyate | rAjAha \-\-satyamevaitat | kintu \-\- shuchirdakSho.anuraktashcha jAne bhR^ityo.api durlabhaH || 142|| sAraso brUte \-\-shR^iNu deva\! yadi samaramapAsya nAsti mR^ityor bhayamiti yuktamito.anyataH prayAtum | atha maraNamavashyameva jantoH kimiti mudhA malinaM yashaH kriyate \? || 143|| anyachcha \-\- bhave \-\-smin pavanodbhrAnta\-vIchi\-vibhrama\-bha~Ngure | jAyate puNay\-yogena parArthe jIvita\-vyayaH || 144|| svAmy\-amAtyashcha rAShTraM cha durgaM kosho balaM suhR^it | rAjyA~NgAni prakR^itayaH paurANAM shreNayo.api cha || 145|| deva \! tvaM cha svAmI sarvathA rakShaNIyaH | yataH \-\- prakR^itiH svAminaM tyaktvA samR^iddhApi na jIvati | api dhanvantarirvaidyaH kiM karoti gatAyuShi || 146|| aparaM cha \-\- nareshe jIva\-loko.ayaM nimIlati nimIlati | udetyudIyamAne cha ravAv iva saroruham || 147|| atrApi pradhAnA~NgaM rAjA | atha kukkuTenAgatya rAjahaMsasya sharIre kharatara\-nakhAghAtaH kR^itaH | tadA satvaramupasR^itya sArasena sva\-dehAntarito rAjA jale kShiptaH | atha kukkuTa\-nakha\-prahAra\-jarjarIkR^itenApi sArasena kukkuTa\-senA bahusho hatA | pashchAt sAraso.api bahubhiH pakShibhiH sametya cha~nchu\-prahAreNa vibhidya vyApAditaH | atha chitravarNo durgaM pravishya\, durgAvasthitaM dravyaM grAhayitvA vandibhirjaya\-shabdairAnanditaH sva\-skandhAvAraM jagAma | atha rAja\-putrairuktaM \-\-tasmin rAjahaMsa\-pakShe puNyavAn sa sArasa eva\, yena sva\-deha\-tyAgena svAmI rakShitaH | yataH \-\- janayanti sutAn gAvaH sarvA eva gavAkR^itIn | viShANollikhita\-skandhaM kAchid eva gavAM patim || 148|| viShNusharmovAcha \-\-sa tAvat sattva\-krItAn akShaya\-lokAn vidyAdharI\-parivR^itto.anubhavatu mahA\-sattvaH | tathA choktam \-\- AhaveShu cha ye shUrAH svAmy\-arthe tyakta\-jIvitAH | bhartR^i\-bhaktAH kR^itaj~nAshcha te narAH svarga\-gAminaH || 149|| yatra tatra hataH shUraH shatrubhiH pariveShTitaH | akShayAn labhate lokAn yadi klaibyaM na gachchhati || 150|| atha viShNusharmA prAha \-\-vigrahaH shruto bhavadbhiH | rAjaputrairuktam \-\-shrutvA sukhino bhUtA vayam | viShNusharmAbravIt \-\-aparamapyevamastu \-\- vigrahaH kari\-tura~Nga\-pattibhir no kadApi bhavatAn mahIbhujAm | nIti\-mantra\-pavanaiH samAhatAH saMshrayantu giri\-gahvaraM dviShaH || 151|| iti shrI\-nArAyaNa\-paNDita\-kR^ite hitopadeshe nIti\-shAstre vigraho nAma tR^itIyaH kathA\-sa~NgrahaH | \medskip\hrule\medskip % iv \-\- 4 sandhiH punaH kathArambha\-kAle rAja\-putrairuktam \-\-Arya \! vigrahaH shruto.asmAbhiH | sandhiradhunAbhidhIyatAm | viShNusharmeNoktam \-\-shrUyatAm | sandhimapi kathayAmi | yasyAyamAdyaH shlokaH \-\- vR^itte mahati sa~NgrAme rAj~nornihata\-senayoH | stheyAbhyAM gR^idhra\-chakrAbhyAM vAchA sandhiH kR^itaM kShaNat || 1|| rAjaputrA UchuH \-\-kathametat \? viShNusharmA kathayati \-\-tatastena rAjahaMsena uktam \-\-kenAsmad\-durge nikShipto.agniH \? kiM pArakyeNa \? kiM vAsmad\-durga\-vAsinA kenApi vipakSha\-prayuktena \? chakravAko brUte \-\-deva \! bhavato niShkAraNa\-bandhurasau meghavarNaH saparivAro na dR^ishyate | tan manye tasyaiva vicheShTitamidam | rAjA kShaNaM vichintyAha \-\-asti tAvad evam | mama durdaivametat | tathA choktam \-\- aparAdhaH sa daivasya na punarmantriNAmayam | kAryaM sucharitaM kvApi daiva\-yogAd vinashyati || 2|| viShamAM hi dashAM prApya daivaM garhayate naraH | AtmanaH karma\-doShAMshcha naiva jAnAtyapaNDitaH || 3|| aparaM cha \-\- suhR^idAM hita\-kAmAnAM yo vAkyaM nAbhinandati | sa kUrma iva durbuddhiH kAShThAd bhraShTo vinashyati || 4|| anyachcha \-\- rakShitavyaM sadA vAkyaM vAkyAd bhavati nAshanam | haMsAbhyAM nIyamAnasya kUrmasya patanaM yathA || 5|| rAhAha \-\-kathametat \? mantrI kathayati \-\- kathA 1 asti magadha\-deshe phullotpalAbhidhAnaM saraH | tatra chiraM sa~NkaTa\-vikaTa\-nAmAnau haMsau nivasataH | tayormitraM kambugrIva\-nAmA kUrmashcha prativasati | athaikadA dhIvarairAgatya tathoktaM yat \-\-atrAsmAbhiradyoShitvA prAtarmatsya\-kUrmAdayo vyApAdayitavyAH | tad AkarNya kUrmo haMsAv Aha \-\-suhR^idau \! shruto.ayaM dhIvarAlApaH | adhunA kiM mayA kartavyam\? haMsAv AhatuH \-\-j~nAyatAM tAvat | punastAvat prAtaryad uchitaM tat kartavyam | kUrmo brUte \-\-maivam | yato dR^iShTa\-vyatikaro.ahamatra | yathA choktam \-\- anAgata\-vidhAtA cha pratyutpanna\-matistathA | dvAv eva sukhamedhete yad\-bhaviShyo vinashyati || 6|| tAv UchatuH \-\-kathametat \? kUrmaH kathayati \-\- kathA 2 purAsminn eva sarasyevaMvidheShv eva dhIvareShUpasthiteShu matsya\-trayeNAlochitam | tatrAnAgata\-vidhAtA nAmaiko matsyaH | tenoktaM \-\-ahaM tAvaj\-jalAshayAntaraM gachchhAmi | ityuktvA sa hradAntaraM gataH | apareNa pratyutpannamati\-nAmnA mastyenAbhihitam \-\-bhaviShyad\-arthe pramANAbhAvAt kutra mayA gantavyam \? tad utpanne yathA\-kAryaM tad anuShTheyam | tathA choktam \-\- utpannAmApadaM yastu samAdhatte sa buddhimAn | vaNijo bhAryayA jAraH pratyakShe nihnuto yathA || 7|| yadbhaviShyaH pR^ichchhati \-\-kathametat \? pratyutpannamatiH kathayati \-\- kathA 3 purA vikramapure samudradatto nAma vaNig asti | tasya ratnaprabhA nAma gR^ihiNI sva\-sevakena saha sadA ramate | yataH \-\- na strINAmapriyaH kashchit priyo vApi na vidyate | gAvastR^iNamivAraNye prArthayante navaM navam || 8|| athaikadA sA ratnaprabhA tasya sevakasya mukhe chumbanaM dadatI samudradattenAvalokitA | tataH sA bandhakI satvaraM bhartuH samIpaM matvAha \-\-nAtha \! etasya sevakasya mahatI nikR^itiH | yato.ayaM chaurikAM kR^itvA karpUraM khAdatIti | mayAsya mukhamAghrAya j~nAtam | tathA choktam \-\- AhAro dviguNaH strINAM buddhistAsAM chatur\-guNA | ShaD\-guNo vyavasAyashcha kAmAshchAShTaguNaH smR^itaH || 9|| tachchhrutvA sevakenApi prakupyoktaM \-\-nAtha \! yasya svAmino gR^ihe etAdR^ishI bhAryA tatra sevakena kathaM sthAtavyam \? yatra cha pratikShaNaM gR^ihiNI sevakasya mukhaM jighrati | tato.asAv utthAya chalitaH | sAdhunA cha yatnAt prabodhya dhR^itaH | ato.ahaM bravImi \-\-utpannAmApadamityAdi | tato yadbhaviShyeNoktam \-\- yad abhAvi na tad bhAvi bhAvi chen na tad anyathA | iti chintA\-viSha\-ghno.ayamagadaH kiM na pIyate || 10|| tataH prAtarjAlena baddhaH pratyutpannamatirmR^itavad AtmAnaM sandarshya sthitaH | tato jAlAd apasArito yathAshaktyutplutya gabhIraM nIraM praviShTaH | yadbhaviShyashcha dhIvaraiH prApto vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-anAgata\-vidhAtA cha ityAdi | tad yathAhamanyaM hradaM prApnomi tathA kriyatAm | haMsAv AhatuH \-\-jalAshayAntare prApte tava kushalam | sthale gachchhataste ko vidhiH \? kUrma Aha \-\-yathAhaM bhavadbhyAM sahAkAsha\-vartmanA yAmi\, tathA vidhIyatAm | haMsAv brUtaH \-\-kathamupAyaH sambhavati \? kachchhapo vadati \-\-yuvAbhyAM cha~nchu\-dhR^itaM kAShTha\-khaNDamekaM mayA mukhenAvalambitavyam | tatashcha yuvayoH pakSha\-balena mayApi sukhena gantavyam | haMsau brUtaH \-\-sambhavatyeSha upAyaH | kintu \-\- upAyaM chintayet prAj~no hyapAyamapi chintayet | pashyato baka\-mUrkhasya nakulairbhakShitAH sutAH || 11|| kUrmaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? tau kathayataH \-\- kathA 4 astyuttarA\-pathe gR^idhrakUTa\-nAmni parvate mahAn pippala\-vR^ikShaH | tatrAneke bakA nivasanti | tasya vR^ikShasyAdhastAd vivare sarpastiShThati | sa cha bakAnAM bAlApatyAni khAdati | atha shokArtAnAM vilApaM shrutvA kenachid vR^iddha\-bakenAbhihitaM \-\-bho evaM kuruta\, yUyaM matsyAn upAdAya nakula\-vivarAd Arabhya sarpa\-vivaraM yAvat\-pa~Nkti\-krameNa ekaikasho vikirata | tatastad\-AhAra\-lubdhairnakulairAgatya sarpo draShTavyaH | svabhAva\-dveShAd vyApadayitavyashcha | tathAnuShThite sati tad vR^ittam | atha nakulairvR^ikShopari baka\-shAvakAnAM rAvaH shrutaH | pashchAt tad\-vR^ikShamAruhya baka\-shAvakAH khAditAH | ata AvAM brUvaH \-\-upAyaM chintayan ityAdi | AvAbhyAM nIyamAnaM tvAmavalokya lokaiH kiMchid vaktavyameva | yadi tvamuttaraM dAsyasi\, tadA tvan\-maraNam | tat sarvathaiva sthIyatAm | kUrmo vadati \-\-kimahamaprAj~naH \? nAhamuttaraM dAsyAmi | na kimapi mayA vaktavyam | tathAnuShThite tathA\-vidhaM kUrmamAlokya sarve go\-rakShakAH pashchAd dhAvanti\, vadanti cha \-\-aho \! mahad Ashcharyam \! pakShibhyAM kUrmo nIyate | kashchid vadati \-\-yadyayaM kUrmaH patati\, tadAtraiva paktvA khAditavyaH | kashchid vadati \-\-sarasastIre dagdhvA khAditavyo.ayam | kashchid vadati \-\-gR^ihaM nItvA bhakShaNIyaH | iti | tad\-vachanaM shrutvA sa kUrmaH kopAviShTo vismR^ita\-pUrva\-saMskAraH prAha \-\-yuShmAbhirbhasma bhakShitavyamiti vadann eva patitastairvyApAditashcha | ato.ahaM bravImi \-\-suhR^idAM hita\-kAmAnAmityAdi | atha praNidhirbakastatrAgatyovAcha \-\-deva \! prAg eva mayA nigaditaM durga\-shodha hi pratikShaNaM kartavyamiti | tachcha yuShmAbhirna kR^itaM\, tad\-anavadhAnasya phalamidamanubhUtam | durga\-dAho meghavarNena vAyasena gR^idhra\-pratyuktena kR^itaH | rAjA niHshvasyAha \-\- praNayAd upakArAd vA yo vishvasiti shatruShu | sa supta iva vR^ikShAgrAt patitaH pratibudhyate || 12|| atha praNidhiruvAcha \-\-ito durgadAhaM vidhAya\, yadA yato meghavarNastadA chitravarNena prasAditenoktam \-\-ayaM meghavarNo.atra karpUra\-dvIpa\-rAjye \-\-bhiShichyatAm | tathA choktam \-\- kR^ita\-kR^ityasya bhR^ityasya kR^itaM naiva praNAshayet | phalena manasA vAchA dR^iShTyA chainaM praharShayet || 13|| chakravAko brUte \-\-deva \! shrutaM yat praNidhiH kathayati \? rAjA prAha\-\-tatastataH \? praNidhiruvAcha \-\-tataH pradhAna\-mantriNA gR^idhreNAbhihitam \-\-deva \! nedamuchitam | prasAdAntaraM kimapi kriyatAm | yataH \-\- avichArayato yukti\-kathanaM tuSha\-khaNDanam | nIcheShUpakR^itaM rAjan bAlukAsv iva mUtritam || 14|| mahatAmAspade nIchaH kadApi na kartavyaH | tathA choktam \-\- nIchaH shlAghya\-padaM prApya svAminaM hantumichchhati | mUShiko vyAghratAM prApya muniM hantuM gato yathA || 15|| chitravarNaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? mantrI kathayati \-\- kathA 5 asti gautamasya maharShestapovane mahAtapA nAma muniH | tatra tena Ashrama\-saMnidhAne mUShika\-shAvakaH kAka\-mukhAd bhraShTo dR^iShTaH | tato dayA\-yuktena tena muniA nIvAra\-kaNaiH saMvardhitaH | tato biDAlastaM mUShikaM khAditumupadhAvati | tamavalokya mUShikastasya muneH kroDe pravivesha | tato muninoktam \-\-mUShika \! tvaM mArjAro bhava | tataH sa biDAlaH kukkuraM dR^iShTvA palAyate | tato muninoktaM \-\-kukkurAd bibheShi\, tvameva kukkuro bhava | sa cha kukkuro vyAghrAd bibheti tatastena muninA kukkuro vyAghraH kR^itaH | atha taM vyAghraM munirmUShiko.ayamiti pashyati | atha taM muniM vyAghraM cha dR^iShTvA sarve vadanti \-\-anena muninA mUShiko vyAghratAM nItaH | etachchhrutvA sa\-vyatho vyAghro.achintayat \-\-yAvad anena muninA sthIyate\, tAvad idaM me svarUpAkhyAnamakIrtikaraM na palAyiShyate ityAlochya mUShikastaM muniM hantuM gataH | tato muninA taj j~nAtvA.apunarmUShiko bhava ityuktvA mUShika eva kR^itaH | ato.ahaM bravImi \-\-nIchaH shlAghya\-padaM prApyetyAdi || aparaM cha\, deva \! sukaramidamiti na mantavyam | shR^iNu \-\- bhakShayitvA bahUn matsyAn uttamAdhama\-madhyamAn | atilobhAd bakaH pashchAn mR^itaH karkaTaka\-grahAt || 16|| chitravarNaH pR^ichchhati\-\-kathametat \? mantrI kathayati \-\- kathA 6 asti mAlava\-viShaye padmagarbhAbhidhAnaM saraH | tatraiko vR^iddho bakaH sAmarthya\-hIna udvignamivAtmAnaM darshayitvA sthitaH | sa cha kenachit kulIraNe dUrAd eva dR^iShTaH | pR^iShTashcha \-\-kimiti bhavAn atrAhAra\-tyAgena tiShThati \? bakenoktam \-\-matsyA mama jIvana\-hetavaH | te kaivartairAgatya vyApAdayitavyA iti vArtA nagaropAnte mayA shrutA | ato vartanAbhAvAd evAsman maraNamupasthitamiti j~nAtvAhAre \-\-pyanAdaraH kR^itaH | tato matsyairAlochitam \-\-iha samaye tAvad upakAraka evAyaM lakShyate | tad ayameva yathA\-kartavyaM pR^ichchhyatAm | tathA choktam \-\- upakartrAriNA sandhirna mitreNApakAriNA | upakArApakAro hi lakShyaM lakShaNametayoH || 17|| matsyA UchuH \-\-bho baka \! ko.atra asmAkaM rakShanopAyaH \? bako brUte \-\-asti rakShaNopAyo jalAshayAntarAshrayaNam | tatrAhamekaikasho yuShmAn nayAmi | matsyA AhuH \-\-evamastu | tato.asau duShTa\-bakastAn matsyAn ekaikasho nItvA khAdati | anantaraM kulIrastamuvAcha \-\-bho baka \! mAmapi tatra naya | tato bako.apyapUrva\-kulIra\-mAMsArthI sAdaraM taM nItvA sthale dhR^itavAn | kulIro.api mastya\-kaNTakAkIrNaM taM sthalamAlokyAchintayat \-\-hA hato.asmi manda\-bhAgyaH | bhavatu idAnIM samayochitaM vyavahariShyAmi | yataH \-\- tAvad bhayena bhetavyaM yAvad bhayamanAgatam | AgataM tu bhayaM dR^iShTvA praharatvayamabhItivat || 18|| kiM cha \-\- abhiyukto yadA pashyen na ki~nchid gatimAtmanaH | yudhyamAnastadA prAj~no mriyate ripuNA saha || 19|| ityAlochya sa kulIrakastasya bakasya grIvAM chichchheda | atha sa bakaH pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi \-\-bhakShayitvA bahUn matsyAn ityAdi | tatashchitravarNo.avadat \-\-shR^iNu tAvan mantrin \! mayaitad Alochitam | asti yad atrAvasthitenAnena meghavarNena rAj~nA yAvanti vastUni karpUra\-dvIpasyottamAni tAvantyasmAkamupanetavyAni | tenAsmAbhirmahA\-sukhena vindhyAchale sthAtavyam | dUradarshI vihasyAha \-\-deva \! anAgatavatIM chintAM kR^itvA yastu prahR^iShyati | sa tiraskAramApnoti bhagna\-bhANDo dvijo yathA || 20|| rAjAha\-\-kathametat \? mantrI kathayati\-\-\- kathA 7 asti devI\-koTa\-nAmni nagare devasharmA nAma brAhmaNaH | tena mahAviShuvat\-sa~NkrAntyAM saktupUrNasharAva ekaH prAptaH | tatastamAdAyAsau kumbhakArasya bhANDapUrNa\-maNDapaika\-deshe raudreNAkulitaH suptaH | tataH saktu\-rakShArthaM haste daNDamekamAdAyAchintayat \-\-adyAhaM saktusharAvaM vikrIya dasha kapardakAn prApsyAmi\, tadAtraiva taiH kapardakairghaTasharAvAdikamupakrIyAnekadhA vR^iddhaistad\-dhanaiH punaH punaH pUrga\-vastrAdimupakrIya\, vikrIya lakSha\-sa~NkhyAni dhanAni kR^itvA\, vivAha\-chatuShTayaM kariShyAmi | anantaraM tAsu sva\-patnIShu yA rUpa\-yauvanavatI tasyAmadhikAnurAgaM kariShyAmi | sapatnyo yadA dvandvaM kariShyAmi\, tadA kopAkulo.ahaM tAH sarvA laguDena tADayiShyAmItyabhidhAya tena laguDaH prakShiptaH | tena saktusharAvashchUrNito bhANDAni cha bahUni bhagnAni | tatastena shabdenAgatena kumbhakAreNa tathA\-vidhAni bhANDAnyavalokya\, brAhmaNastiraskR^ito maNDapAd bahiShkR^itashcha | ato.ahaM bravImi \-\- anAgatavatIM chintAmityAdi | tato rAjA rahasi gR^idhramuvAcha \-\-tAta \! yathA kartavyaM tathopadisha | gR^idhro brUte \-\- madoddhatasya nR^ipateH prakIrNasyeva dantinaH | gachchhantyunmArga\-yAtasya netAraH khalu vAchyatAm || 21|| shR^iNu deva \! kimasmAbhirbala\-darpAd durgaM bhagnam \? uta tava pratApAdhiShThitenopAyena \? rAjAha \-\-bhavatAmupAyena | gR^idhro brUte \-\-yadyasmad\-vachanaM kriyate\, tadA sva\-deshe gamyatAm | anyathA varShA\-kAle prApte punastulya\-balena vigrahe satyasmAkaM para\-bhUmiShThAnAM sva\-desha\-gamanamapi durlabhaM bhaviShyati | tat\-sukha\-shobhArthaM sandhAya gamyatAm | durgaM bhagnaM\, kIrtishcha labdheva | mama saMmataM tAvad etat | yataH \-\- yo hi dharmaM puraskR^itya hitvA bhartuH priyApriye | apriyANyAha pathyAni tena rAjA sahAyavAn || 22|| anyachcha \-\- suhR^id\-balaM tathA rAjyamAtmAnaM kIrtimeva cha | yudhi sandehadolAsthaM ko hi kuryAd abAlishaH || 23|| aparaM cha \-\- sandhimichchhet samenApi sandigdho vijayo yudhi | nahi saMshayitaM kuryAd ityuvAcha bR^ihaspatiH || 24|| api cha \-\- yuddhe vinAsho bhavati kadAchid ubhayorapi | sundopa\-sundAv anyonyaM naShTau tulya\-balau na kim || 25|| rAjovAcha\-\-kathametat \? mantrI kathayati \-\- kathA 8 purA daityau sahodarau sundopasunda\-nAmAnau mahatA kAya\-kleshena trailokya\-rAjya\-kAmanayA chirAchchandra\-shekharamArAdhitavantau | tatastayorbhagavAn parituShTaH san varaM varayatamityuvAcha | anantaraM tayoH kaNThAdhiShThitAyAH sarasvatyAH prabhAvAt tAv anyad vaktu\-kAmAv anyad\-abhihitavantau \-\-yadyAvayorbhavAn parituShTastadA sva\-priyAM pArvatIM parameshvaro dadAtu | atha bhagavatA kruddhena varadAnasyAvashyakatayA\, vichAra\-mUDhayoH pArvatI pradattA | tatastasyA rUpa\-lAvaNya\-lubdhAbhyAM\, jagad\-ghAtibhyAM masasotsukAbhyAM\, pApa\-timirAbhyAm\, mametyanyonyaM kalahAyamAnAbhyAM\, pramANa\-puruShaH kashchit pR^ichchhyatAmiti matau kR^itAyAM\, sa eva bhaTTArako vR^iddha\-dvija\-rUpaH samAgatya tatropasthitaH | anantaraM \-\-AvAbhyAmiyaM sva\-bala\-labdhA\, kasyeyamAvayorbhavati iti brAhmaNamapR^ichchhatAm | brAhmaNo brUte \-\- j~nAna\-shreShTho dvijaH pUjyaH kShatriyo balavAn api | dhana\-dhAnyAdhiko vaishyaH shUdrastu dvija\-sevayA || 26|| tad yuvAM kShAtra\-dharmAnugau | yudda eva yuvayorniyama ityabhihite sati sAdhUktamaneneti kR^itvAnyonya\-tulya\-vIryau\, sama\-kAlamanyonya\-ghAtena vinAshamupAgatau | ato.ahaM bravImi \-\-sandhimichchhet samenApi ityAdi | rAjAha \-\-tat prAg eva kiM nedamupadiShTaM bhavadbhiH \? mantrI brUte \-\-tadA mad\-vachanaM kimavasAna\-paryantaM shrutaM bhavadbhiH \? tadApi mama saMmatyA nAyaM vigrahArambhaH | yataH \-\-sAdhu\-guNa\-yukto.ayaM hiraNyagarbho na vigrAhyaH | tathA choktaM \-\- satyArthau dhArmiko.anAryo bhrAtR^i\-sa~NhAtavAn balI | aneka\-yuddha\-vijayI sandheyAH sapta kIrtitAH || 27|| satyo.anupAlayan satyaM sandhito naiti vikriyAm | prANa\-bAdhe \-\-pi suvyaktamAryo nAyAtyanArthatAm || 28|| dhArmikasyAbhiyuktasya sarva eva hi yudhyate | prajAnurAgAd dharmAchcha duHkhochchhedyo hi dhArmikaH || 29|| sandhiH kAryo.apyanAryeNa vinAshe samupasthite | vinA tasyAshrayeNAryo na kuryAt kAla\-yApanam || 30|| saMhatatvAd yathA veNurniviDaiH kaNTakairvR^itaH | na shakyate samuchchhettuM bhrAtR^i\-sa~NghAtavAMstathA || 31|| balinA saha yoddhavyamiti nAsti nidarshanam | prativAtaM na hi ghanaH kadAchid upasarpati || 32|| jamadagneH sutasyeva sarvaH sarvatra sarvadA | aneka\-yuddha\-jayinaH pratApAd eva bhajyate || 33|| aneka\-yuddha\-vijayI sandhAnaM yasya gachchhati | tat\-pratApena tasyAshu vashamAyAnti shatravaH || 34|| tatra tAvad bahubhirguNairupetaH sandheyo.ayaM rAjA | chakravAko.avadat \-\-praNidhe \! sarvamavagatam | vraja | punarAgamiShyasi | atha rAjA hiraNyagarbhashchakravAkaM pR^iShThavAn \-\-mantrin \! asandheyAH kati \? tAn shrotumichchhAmi | mantrI brUte \-\-deva \! kathayAmi | shR^iNu \-\- bAlo vR^iddho dIrgha\-rogI tathAj~nAti\-bahiShkR^itaH | bhIruko bhIruka\-jano lubdho lubdha\-janastathA || 35|| virakta\-prakR^itishchaiva viShayeShv atisaktimAn | aneka\-chitta\-mantrastu deva\-brAhmaNa\-nindakaH || 36|| daivopahatakashchaiva tathA daiva\-parAyaNaH | durbhikSha\-vyasanopeto bala\-vyasana\-sa~NkulaH || 37|| adeshastho bahu\-ripuryuktaH kAlena yashcha na | satya\-dharma\-vyapetashcha viMshatiH puruShA amI || 38|| etaiH sandhiM na kurvIta vigR^ihNIyAt tu kevalam | ete vigR^ihyamANA hi kShipraM yAnti riporvasham || 39|| bAlasyAlpa\-prabhAvatvAn na loko yoddhumichchhati | yuddhAyuddha\-phalaM yasmAj j~nAtuM shakto na bAlishaH || 40|| utsAha\-shakti\-hInatvAd vR^iddho dIrghAmayastathA | svaireva paribhUyete dvAv apyetAv asaMshayam || 41|| sukha\-chchhedyo hi bhavati sarva\-j~nAti\-bahiShkR^itaH | ta evainaM vinighnanti j~nAtayastv Atma\-sAtkR^itAH || 42|| bhIruryuddha\-parityAgAt svayameva praNashyati | tathaiva bhIru\-puruShaH sa~NgrAme tairvimuchyate || 43|| lubdhasyAsaMvibhAgitvAn na yudhyante \-\-nujIvinaH | lubdhAnujIvI taireva dAna\-bhinnairnihanyate || 44|| santyajyate prakR^itibhirvirakta\-prakR^itiryudhi | sukhAbhiyojyo bhavati viShayev atisaktimAn || 45|| aneka\-chitta\-mantrastu dveShyo bhavati mantriNAm | anavasthita\-chittatvAt karyataH sa upekShyate || 46|| sadAdharma\-balIyastvAd deva brAhmaNa\-nindakaH | vishIryate svayaM hyeSha daivopahatakastathA || 47|| sampatteshcha vipatteshcha daivameva hi kAraNam | iti daivaparo dhyAyann AtmanA na vicheShTate || 48|| durbhikSha\-vyasanI chaiva svayameva viShIdati | bala\-vyasana\-saktasya yoddhuM shaktirna jAyate || 49|| adesha\-stho hi ripuNA svalpakenApi hanyate | grAho.alpIyAn api jale jalendramapi karShati || 50|| bahu\-shatrustu santrastaH shyena\-madhye kapotavat | yenaiva gachchhati pathA tenaivAshu vipadyate || 51|| akAla\-yukta\-sainyastu hanyate kAla\-yodhinA | kaushikena hata\-jyotirnishItha iva vAyasaH || 52|| satya\-dharma\-vyapetena sandadhyAn na kadAchana | sa sandhito.apyasAdhutvAd achirAd yAti vikriyAm || 53|| aparamapi kathayAmi \-\-sandhi\-vigraha\-yAnAsana\-saMshraya\-dvaidhI\-bhAvAH ShADguNyam | karmaNAmArambhopAyaH | puruSha\-dravya\-sampat | desha\-kALa\-vibhAgaH | vinipAta\-pratIkAraH | kArya\-siddhishcheti pa~nchA~Ngo mantraH | sAma\-dAna\-bheda\-daNDAshchatvAra upAyAH | utsAha\-shaktiH\, mantra\-shaktiH\, prabhu\- shaktishcheti shakti\-trayam | etat sarvamAlochya nityaM vijigIShavo bhavanti mahAntaH | yataH \-\- yA hi prANa\-parityAga\-mUlyenApi na labhyate | sA shrIrnItividaM pashya cha~nchalApi pradhAvati || 54|| yathA choktaM \-\- vittaM sadA yasya samaM vibhaktaM gUDhashcharaH saMnibhR^itashcha mantraH | nachApriyaM prANiShu yo bravIti sa sAgarAntAM pR^ithivIM prashAsti || 55|| kintu deva yadyapi mahA\-mantriNA gR^idhreNa sandhAnamupanyastaM\, tathApi tena rAj~nA samprati bhUta\-jaya\-darpAn na mantavyam | deva \! tad evaM kriyatAM | siMhala\-dvIpasya mahAbalo nAma sAraso rAjAsman\-mitraM jambudvIpe kopaM janayatu | yataH \-\- suguptimAdhAya susaMhatena balena vIro vicharann arAtim | santApayed yena samaM sutaptas taptena sandhAnamupaiti taptaH || 56|| rAj~nA evamastv iti nigadya vichitra\-nAmA bakaH sugupta\-lekhaM dattvA siMhala\-dvIpaM prahitaH | atha praNidhiH punarAgatyovAcha \-\-deva \! shrUyatAM tAvat tatratya\-prastAvaH | evaM tatra gR^idhreNoktam \-\-deva \! meghavarNastatra chiramuShitaH | sa vetti kiM sandheya\-guNa\-yukto hiraNyagarbho rAjA\, na vA \? iti | tato.asau meghavarNashchitravarNena rAj~nA samAhUya pR^iShTaH \-\-vAyasa \! kIdR^isho hiraNyagarbho rAjA \? chakravAko mantrI vA kIdR^ishaH \? vAyasa uvAcha \-\-deva \! sa hiraNyagarbho rAjA yudhiShThira\-samo mahAshayaH satya\-vAk | chakravAka\-samo mantrI na kvApyavalokyate | rAjAha \-\-yadyevaM tadA kathamasau tvayA va~nchitaH \? vihasya meghavarNaH prAha \-\-deva \! vishvAsa\-pratipannAnAM va~nchane kA vidagdhatA | a~NkamAruhya suptaM hi hatvA kiM nAma pauruSham || 57|| shR^iNu deva \! tena mantriNAhaM prathama\-darshane evaM vij~nAtaH\, kintu mahAshayo.asau rAjA\, tena mayA vipralabdhaH | tathA choktam \-\- Atmaupamyena yo vetti durjanaM satya\-vAdinam | sa tathA va~nchyate dhUrtairbrAhmaNAshchhAgato yathA || 58|| rAjovAcha \-\-kathametat \? meghavarNaH kathayati \-\- kathA 9 asti gautamasyAraNye prastuta\-yaj~naH kashchid brAhmaNaH | sa cha yaj~nArthaM grAmAntarAchchhAgamupakrIya\, skandhe nItvA\, gachchha dhUrta\-trayeNAvalokitaH | tataste dhUrtAH \-\-yadyeSha chhAgaH kenApyupAyena labhyate\, tadA mati\-prakarSho bhavatIti samAlochya\, vR^ikSha\-traya\-tale kroshAntareNa tasya brAhmaNasyAgamanaM pratIkShya pathi sthitAH | tatraikena dhUrtena gachchhan sa brAhmaNo.abhihitaH \-\-bho brAhmaNa \! kimiti tvayA kukkuraH skandhenohyate | vipreNoktaM \-\-nAyaM shvA\, kintu yaj~na\-chchhAgaH | athAntara\-sthitenAnyena dhUrtena tathaivoktam | tad AkarNya brAhmaNashchhAgaM bhUmau nidhAya muhurnirIkShya\, punaH skandhe kR^itvA dolAyamAna\-matishchalitaH | yataH \-\- matirdolAyate satyaM satAmapi khaloktibhiH | tAbhirvishvAsitashchAsau mriyate chitrakarNavat || 59|| rAjAha\-\-kathametat \? sa kathayati \-\- kathA 10 asti kasmiMshchid vanoddeshe madotkaTo nAma siMhaH | tasya sevakAstrayaH kAko vyAghro jambukashcha | atha tairbhramadbhiH sArtha\-bhraShTaH kashchid uShTro dR^iShTaH | pR^iShTashcha \-\-kuto bhavAn AgataH sArthAd bhraShTaH \? sa chAtma\-vR^ittAntamakathayat | tatastairnItvA siMhAyAsau samarpitaH | tena chAbhaya\-vAchaM dattvA\, chitrakarNa iti nAma kR^itvA sthApitaH | atha kadAchit siMhasya sharIra\-vaikalyAd bhUri\-vR^iShTi\-kAraNAchchAhAramalabhamAnAste vyagrA babhUvuH | tatastairAlochitam | chitrakarNameva yathA svAmI vyApAdayati tathAnuShThIyatAm | kimanena kaNTaka\-bhujAsmAkam \? vyAghra uvAcha \-\-svAminAbhaya\-vAchaM dattvAnugR^ihIto.ayaM\, tat kathamevaM sambhavati \? kAko brUte \-\-iha samaye parikShINaH svAmI pApamapi kariShyati | yataH \-\- tyajet kShudhArtA mahilA svaputraM khAdet kShudhArtA bhujagI svamaNDam | bubhukShitaH kiM na karoti pApaM kShINA narA niShkaruNA bhavanti || 60|| anyachcha \-\- mattaH pramattashchonmattaH shrAntaH kruddho bubhukShitaH | lubdho bhIrustvarA\-yuktaH kAmukashcha na dharma\-vit || 61|| iti sa~nchintya sarve siMhAntikaM jagmuH | siMhenoktam \-\-AhArArthaM ki~nchit prAptam \? tairuktam \-\-deva \! yatnAd api prAptaM ki~nchit \? siMhenoktaM \-\-ko.adhunA jIvanopAyaH \? kAko vadati \-\-deva \! svAdhInAhAra\-parityAgAt sarva\-nAsho.ayamupasthitaH \? siMhenoktam \-\-atrAhAraH kaH svAdhInaH \? kAkaH karNe kathayati \-\-chitrakarNa iti | siMho bhUmiM spR^iShTvA karNau spR^ishati | abravIchcha \-\-abhaya\-vAchaM dattvA dhR^ito.ayamasmAbhiH | tat kathamevaM sambhavati \? tathA hi \-\- na bhUta\-dAnaM na suvarNa\-dAnaM na go\-pradAnaM na tathAnna\-dAnam | yathA vadantIha mahA\-pradAnaM sarveShu dAneShv abhaya\-pradAnam || 62|| anyachcha \-\- sarva\-kAma\-samR^iddhasya ashvamedhasya yat phalam | tat\-phalaM labhate samyag rakShite sharaNAgate || 63|| kAko brUte \-\-nAsau svAminA vyApAdayitavyaH | kintv asmAbhireva tathA kartavyaM\, yathAsau sva\-deha\-dAnama~NgIkaroti | siMhastachchhrutvA tUShNIM sthitaH | tato.asau labdhAvakAshaH kUTaM kR^itvA sarvAn AdAya siMhAntikaM gataH | atha kAkenoktaM \-\-deva \! yatnAd apyAhAro na prAptaH | anekopavAsa\-kliShTashcha svAmI | tad idAnIM madIya\-mAMsamupabhujyatAm | yataH \-\- svAmi\-mUlA bhavantyeva sarvAH prakR^itayaH khalu | samUleShv api vR^ikSheShu prayatnaH saphalo nR^iNAm || 64|| siMhenoktaM \-\-bhadra \! varaM prANa\-parityAgo\, na punarIdR^ishe karmaNi pravR^ittiH | jambukenApi tathoktam | tataH siMhenoktaM \-\-maivam | atha vyAghreNoktaM \-\-mad\-dehena jIvatu svAmI | siMhenoktaM \-\-na kadAchid evamuchitam | atha chitrakarNo.api jAta\-vishvAsastathaivAtma\-deha\-dAnamAha \-\-tatastad\-vachanAt tena vyAghreNAsau kukShiM vidArya vyApAditaH | sarvairbhakShitashcha | ato.ahaM bravImi \-\-matirdolAyate satyamityAdi | tatastR^itIya\-dhUrta\-vachanaM shrutvA\, sva\-mati\-bhramaM nishchitya chhAgaM tyaktvA\, brAhmaNaH snAtvA gR^ihaM yayau | chhAgashcha tairdhUrtairnItvA bhakShitaH | ato.ahaM bravImi \-\-Atmaupamyena yo vettItyAdi | rAjAha \-\-meghavarNa \! kathaM shatru\-madhye tvayA suchiramuShitam \? kathaM vA teShAmanunayaH kR^itaH \? meghavarNa uvAcha \-\-deva \! svAmi\-kAryArthitayA sva\-prayojana\-vashAd vA kiM kiM na kriyate \? pashya \-\- loko vahati kiM rAjan na mUrdhnA dagdhumindhanam | kShAlayantyapi vR^ikShA~NghriM nadI\-velA nikR^intati || 65|| tathA choktam \-\- skandhenApi vahechchhatrUn kAryamAsAdya buddhimAn | yathA vR^iddhena sarpeNa maNDUkA vinipAtitAH || 66|| rAjAha \-\-kathametat \? meghavarNaH kathayati \-\- kathA 11 asti jIrNodyAne manda\-viSho nAma sarpaH | so.atijIrNatayA svAhAramapyanveShTumakShamaH saras\-tIre patitvA sthitaH | tato dUrAd eva kenachin maNDUkena dR^iShTaH\, pR^iShTashcha \-\-kimiti tvAmAhAraM nAnviShyati \? sarpo.avadat \-\-gachchha bhadra \! kiM te mama manda\-bhAgyasya vR^ittAnta\-prashnena \? tataH sa~njAta\-kautukaH sa cha bhekaH sarvathA kathyatAmityAha | sarpo.apyAha \-\-bhadra \! pura\-vAsinaH shrotriyasya kauNDinyasya putro viMshati\-varSha\-deshIyaH sarva\-guNa\-sampanno durdaivAn mayA nR^ishaMsena daShTaH | tatastaM sushIla\-nAmAnaM putraM mR^itamavalokya\, shokena mUrchchhitaH kauNDinyaH pR^ithivyAM luloTha | anantaraM brahmapura\-vAsinaH sarve bAndhavAstatrAgatyopaviShTAH | tathA choktam \-\- utsave vyasane yuddhe durbhikShe rAShTra\-viplave | rAja\-dvAre shmashAne cha yastiShThati sa bAndhavaH || 67|| tatra kapilo nAma snAtako.avadat \-\-are kauNDinya \! mUDho.asi yenaivaM vilapasi | shR^iNu \-\- kroDIkaroti prathamaM yadA jAtamanityatA | dhAtrIva jananI pashchAt tadA shokasya kaH kramaH || 68|| tathA cha \-\- kva gatAH pR^ithivI\-pAlAH sa\-sainya\-bala\-vAhanAH | viyoga\-sAkShiNI yeShAM bhUmiradyApi tiShThati || 69|| tathA cha \-\- jAtasya hi dhruvo mR^ityurdhruvaM janma mR^itasya cha | adya vAbda\-shatAnte vA mR^ityurvai prANinAM dhruvaH || 70|| aparaM cha \-\- kAyaH saMnihitApAyaH sampadaH padamApadAm | samAgamAH sApagamAH sarvamutpAdi bha~Nguram || 71|| pratikShaNamayaM kAyaH kShIyamANo na lakShyate | Amakumbha ivAmbhaH\-stho vishIrNaH san vibhAShyate || 72|| AsannataratAmeti mR^ityurjantordine dine | AghAtaM nIyamAnasya vadhyasyeva pade pade || 73|| yataH \-\- anityaM yauvanaM rUpaM jIvitaM dravya\-sa~nchayaH | aishvaryaM priya\-saMvAso muhyet tatra na paNDitaH || 74|| yathA kAShThaM cha kAShThaM cha sameyAtAM mahodadhau | sametya cha vyapeyAtAM tadvad bhUta\-samAgamaH || 75|| yathA hi pathikaH kashchichchhAyAmAshritya tiShThati | vishramya cha punargachchhed tadvad bhUta\-samAgamaH || 76|| anyachcha \-\- pa~nchabhirnirmite dehe pa~nchatvaM cha punargate | svAM svAM yonimanuprApte tatra kA paridevanA || 77|| yAvataH kurute jantuH sambandhAn manasaH priyAn | tAvanto.asya nikhanyante hR^idaye shoka\-sha~NkavaH || 78|| nAyamatyanta\-saMvAso labhyate yena kenachit | api svena sharIreNa kimutAnyena kenachit || 79|| api cha \-\- saMyogo hi viyogasya saMsUchayati sambhavam | anatikramaNIyasya janma mR^ityorivAgamam || 80|| ApAta\-ramaNIyAnAM saMyogAnAM priyaiH saha | apathyAnAmivAnnAnAM pariNAmo hi dAruNaH || 81|| aparaM cha \-\- vrajanti na nivartante srotAMsi saritAM yathA | AyurAdAya martyAnAM tathA rAtry\-ahanI sadA || 82|| sukhAsvAda\-paro yastu saMsAre sat\-samAgamaH | sa viyogAvasAnatvAd duHkhAnAM dhuri yujyate || 83|| ata eva hi nechchhanti sAdhavaH sat\-samAgamam | yad\-viyogAsi\-lUnasya manaso nAsti bheShajam || 84|| sukR^itAnyapi karmANi rAjabhiH sagarAdibhiH | atha tAnyeva karmANi te chApi pralayaM gatAH || 85|| saMchintya saMchintya tamugra\-daNDaM mR^ityuM manuShyasya vichakShaNasya | varShAmbu\-siktA iva charma\-bandhAH sarve prayatnAH shithilIbhavanti || 86|| yAmeva rAtriM prathamAmupaiti garbhe nivAsaM naravIra lokaH | tataH prabhR^ityaskhalita\-prayANaH sa pratyahaM mR^ityu\-samIpameti || 87|| aj~nAnaM kAraNaM na syAd viyogo yadi kAraNam | shoko dineShu gachchhatsu vardhatAmapayAti kim || 88|| tad bhadra \! tad AtmAnamanusandhehi | shoka\-charchAM cha parihara\, yataH \-\- akANDa\-pAta\-jAtAnAmastrANAM marma\-bhedinAm | gADha\-shoka\-prahArANAmachintaiva mahauShadham || 89|| tatastad\-vachanaM nishamya\, prabuddha iva kauNDinya utthAyAbravIt | tad alamidAnIM gR^iha\-naraka\-vAsena vanameva gachchhAmi | kapilaH punarAha \-\- vane \-\-pi doShAH prabhavanti rAgiNAM gR^ihe \-\-pi pa~nchendriya\-nigrahastapaH | akutsite karmaNi yaH pravartate trivR^itta\-rAgasya gR^ihaM tapovanam || 90|| yataH \-\- duHkhito.api chared dharmaM yatra kutrAshrame rataH | samaH sarveShu bhUteShu na li~NgaM dharma\-kAraNam || 91|| uktaM cha \-\- vR^itty\-arthaM bhojanaM yeShAM santAnArthaM cha maithunam | vAk satya\-vachanArthAya durgANyapi taranti te || 92|| tathA hi \-\- AtmA nadI saMyamapuNya\-tIrthA satyodakA shIla\-taTA dayormiH | tatrAbhiShekaM kuru pANDu\-putra \! na vAriNA shuShyati chAntarAtmA || 93|| visheShatashcha \-\- janma\-mR^ityu\-jarA\-vyAdhi\-vedanAbhirupadrutam | saMsAramimamutpannamasAraM tyajataH sukham || 94|| yataH \-\- duHkhamevAsti na sukhaM yasmAt tad upalakShyate | duHkhArtasya pratIkAre sukha\-saMj~nA vidhIyate || 95|| kauNDinyo brUte \-\-evameva | tato.ahaM tena shokAkulena brAhmaNena shapto\, yad adyArabhya maNDUkAnAM vAhanaM bhaviShyatIti | kapilo brUte \-\-sampratyupadeshAsahiShNurbhavAn | shokAviShTaM te hR^idayam | tathApi kAryaM shR^iNu \-\- sa~NgaH sarvAtmanA tyAjyaH sa chet tyaktuM na shakyate | sa sadbhiH saha kartavyaH satAM sa~Ngo hi bheShajam || 96|| anyachcha \-\- kAmaH sarvAtmanA heyaH sa ched dhAtuM na shakyate | sva\-bhAryAM prati kartavyaH saiva tasya hi bheShajam || 97|| etachchhrutvA sa kauNDinyaH kapilopadeshAmR^ita\-prashAnta\-shokAnalo yathAvidhi daNDa\-grahaNaM kR^itavAn | ato brAhmaNa\-shApAn maNDUkAn voDhumatra tiShThAmi | anantaraM tena maNDUkena gatvA maNDUka\-nAthasya jAlapAda\-nAmno.agre tat kathitam | tato.asAv Agatya maNDUka\-nAthastasya sarpasya pR^iShThamArUDhavAn | sa cha sarpastaM pR^iShThe kR^itvA chitrapada\-kramaM babhrAma | paredyushchalitumasamarthaM taM maNDUka\-nAthamavadat \-\-kimadya bhavAn manda\-gatiH \? sarpo brUte \-\-deva \! AhAra\-virahAd asamartho.asmi | maNDUka\-nAtho.avadat \-\-asmAd Aj~nayA maNDUkAn bhakShaya | tataH gR^ihIto.ayaM mahA\-prasAda ityuktvA kramasho maNDUkAn khAditavAn | atha nirmaNDUkaM saro vilokya maNDUka\-nAtho.api tena khAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-skandhenApi vahechchhatrUn ityAdi | deva \! yAtv idAnIM purAvR^ittAkhyAna\-kathanaM sarvathA sandheyo.ayaM hiraNyagarbha\-rAjA sandhIyatAmiti me matiH | rAjovAcha \-\-ko.ayaM bhavato vichAraH \? yato jitastAvad ayamasmAbhiH | tato yadyasmat sevayA vasati\, tad AstAm | no ched vigR^ihyatAm | atrAntare jambUdvIpAd Agatya shukenoktaM \-\-deva \! siMhala\-dvIpasya sAraso rAjA samprati jambUdvIpamAkramyAvatiShThate | rAjA sa\-sambhramaM brUte \-\-kiM kim \? shukaH pUrvoktaM kathayati | gR^idhraH svagatamuvAcha \-\-sAdhu re chakravAka mantrin \! sAdhu \! rAjA sa\-kopamAha \-\-AstAM tAvad ayaM gatvA tameva sa\-mUlamunmUlayAmi | dUradarshI vihasyAha \-\- na sharan\-meghavat kAryaM vR^ithaiva ghana\-garjitam | parasyArthamanarthaM vA prakAshayati no mahAn || 98|| aparaM cha \-\- ekadA na vigR^ihNIyAd bahUn rAjAbhighAtinaH | sa\-darpo.apyuragaH kITairbahubhirnAshyate dhruvam || 99|| deva \! kimito vinA sandhAnaM gamanamasti \? yatastadAsmAkaM pashchAt prakopo.anena kartavyaH | aparaM cha \-\- yo.artha\-tattvamavij~nAya krodhasyaiva vashaM gataH | sa tathA tapyate mUDho brAhmaNo nakulAd yathA || 100|| rAjAha\-\-kathametat \? dUradarshI kathayati \-\- kathA 11 astyujjayinyAM mAdhavo nAma vipraH | tasya brAhmaNI prasUtA\, bAlApatyasya rakShArthaM brAhmaNamavasthApya sthAtuM gatA | atha brAhmaNAya rAj~naH pArvaNa\-shrAddhaM dAtumAhvAnamAgatam | tachchhrutvA brAhmaNo.api sahaja\-dAridryAd achintayat \-\-yadi satvaraM na gachchhAmi\, tadAnyA kashchichchhrutvA shrAddhaM grahIShyati | yataH \-\- Adeyasya pradeyasya kartavyasya cha karmaNaH | kShipramakriyamANasya kAlaH pibati tad\-rasam || 101|| kintu bAlAkasyAtra rakShako nAsti | tat kiM karomi \? yAtu\, chira\-kAla\-pAlitamimaM nakulaM putra\-nirvisheShaM bAlaka\-rakShAyAM vyavasthApya gachchhAmi | tathA kR^itvA gataH | tatastena nakulena bAlaka\-samIpamAgachchhan kR^iShNa\-sarpo dR^iShTo vyApAdya kopAt khaNDaM khaNDaM kR^itvA bhakShitashcha | tato.asau nakulo brAhmaNamAyAntamavalokya rakta\-vilipta\-mukha\-padaH satvaramupagamya tach\-charaNayorluloTha | tataH sa viprastathA\-vidhaM dR^iShTvA mama bAlako.anena khAdita ityavadhArya nakulaH vyApAditavAn | anantaraM yAvad upasR^ityApatyaM pashyati brAhmaNastAvad bAlakaH susthaH svapiti sarpashcha vyApAditastiShThati | tatastamupakArakaM nakulaM nirIkShya\, bhAvita\-chetAH sa brAhmaNaH paraM viShAdamagamat | ato.ahaM bravImi \-\-yo.artha\-tattvamavij~nAya ityAdi | aparaM cha \-\- kAmaH krodhastathA lobho harSho mAno madastathA | ShaD\-vargamutsR^ijed enaM tasmiMstyakte sukhI nR^ipaH || 102|| rAjAha \-\-mantrin \! eSha te nishchayaH \? mantrI brUte \-\-evameva | yataH \-\- smR^itistat\-paratArtheShu vitarko j~nAna\-nishchayaH | dR^iDhatA mantra\-guptishcha mantriNaH paramo guNaH || 103|| tathA cha \-\- sahasA vidadhIta na kriyAm avivekaH paramApadAM padam | vR^iNute hi vimR^ishya kAriNaM guNa\-lubdhAH svayameva sampadaH || 104|| tad deva \! yadIdAnImasmad\-vachanaM kriyate\, tadA sandhAya gamyatAm | yataH \-\- yadyapyupAyAshchatvAro nirdiShTAH sadhya\-sAdhane | sa~NkhyA\-mAtraM phalaM teShAM siddhiH sAmni vyavasthitA || 105|| rAjAha \-\-kathamevaM satvaraM sambhAvyate \? mantrI brUte \-\-deva \! satvaraM bhaviShyati | yataH \-\- mR^id\-ghaTavat sukha\-bhedyo duHsandhAnashcha durjano bhavati | sujanastu kanaka\-ghaTavad durbhedyashchAshu sandheyaH || 106|| aj~naH sukhamArAdhyaH sukhataramArAdhyate visheShaj~naH | j~nAna\-lava\-durvidagdhaM brahmApi naraM na ra~njayati || 107|| karmAnumeyAH sarvatra parokSha\-guNa\-vR^ittayaH | tasmAt parokSha\-vR^ittInAM phalaiH karma vibhAvayet || 108|| rAjAha \-\-alamuttarottareNa\, yathAbhipretamanuShThIyatAm | etan mantrayitvA gR^idhro mahAmantrI \-\-tatra yathArhaM kartavyamityuktvA durgAbhyantaraM chalitaH | tataH praNidhi\-bakenAgatya rAj~nI hiraNyagarbhasya niveditaM \-\-deva \! sandhi\-kartuM mahAmantrI gR^idhro.asmat\-samIpamAgachchhati | rAjahaMso brUte \-\-mantrin \! punarabhisandhinA kenachid atrAgamanam | sarvaj~no vihasyAha \-\-deva \! na sha~NkAspadametat | yato.asau mahAshayo dUradarshI | athavA sthitiriyaM manda\-matInAM\, kadAchichchha~Nkaiva na kriyate\, kadAchit sarvatra sha~NkA | tathA hi \-\- sarasi bahushastArAchchhAyekShaNAt pariva~nchitaH kumuda\-viTapAnveShI haMso nishAsvavichakShaNaH | na dashati punastArAsha~NkI divApi sitotpalaM kuhuka\-chakito lokaH satye \-\-pyapAyamapekShate || 109|| durjana\-dUShita\-manasaH sujaneShv api nAsti vishvAsaH | bAlaH pAyasa\-dagdho dadhyapi phUtkR^itya bhakShayati || 110|| tad deva \! yathA\-shakti tat\-pUjArthaM ratnopahArAdi\-sAmagrI susajjIkriyatAm | tathAnuShThite sati sa gR^idhro durga\-dvArAchchakravAkeNopagamya\, satkR^ityAnIya rAja\-darshanaM kArito dattAsane chopaviShTaH | chakravAka uvAcha \-\-mantrin \! yuShmad\-AyattaM sarvaM svechchhayopabhujyatAmidaM rAjyam \-\- rAjahaMso brUte \-\-evameva | dUradarshI kathayati \-\-evamevaitat | kintv idAnIM bahu\-prapa~ncha\-vachanaM niShparyojanam | yataH \-\- lubdhamarthena gR^ihNIyAt stabdhama~njali\-karmaNA | mUrkhaM chhandAnurodhena yAthAtathyena paNDitam || 111|| anyachcha \-\- sad\-bhAvena haren mitraM sambhrameNa tu bAndhavAn | strI\-bhR^ityau dAna\-mAnAbhyAM dAkShiNyenetarAn janAn || 112|| tad idAnIM sandhAtuM gamyatAm | mahA\-pratApashchitravarNo rAjA | chakravAko brUte \-\-yathA sandhAnaM kAryam | tad apyuchyatAm | rAjahaMso brUte \-\-kati prakArAH sandhInAM sambhavanti \? gR^idhro brUte \-\-kathayAmi shrUyatAm \-\- balIyasAbhiyuktastu nR^ipo nAnya\-pratikriyaH | ApannaH sandhimanvichchhet kurvANaH kAla\-yApanam || 113|| kapAla upahArashcha santAnaH saMgatastathA | upanyAsaH pratIkAraH saMyogaH puruShAntaraH || 114|| adR^iShTa\-nara AdiShTa AtmAmiSha upagrahaH | parikrayastathochchhinnastathA cha para\-dUShaNaH || 115|| skandhopaneyaH sandhishcha ShoDashaH parakIrtitaH | iti ShoDashakaM prAhuH sandhiM sandhi\-vichakShaNAH || 116|| kapAla\-sandhirvij~neyaH kevalaM sama\-sandhikaH | sampradAnAd bhavati ya upahAraH sa uchyate || 117|| santAna\-sandhirvij~neyo dArikA\-dAna\-pUrvakaH | sadbhistu sa~NgataH sandhirmaitrI\-pUrva udAhR^itaH || 118|| yAvad AyuH\-pramANastu samAnArtha\-prayojanaH | sampattau vA vipattau vA kAraNairyo na bhidyate || 119|| sa~NgataH sandhirevAyaM prakR^iShTatvAt suvarNavat | tathAnyaiH sandhi\-kushalaiH kA~nchanaH samudAhR^itaH || 120|| Atma\-kAryasya siddhiM tu samuddishya kriyeta yaH | sa upanyAsa\-kushalairupanyAsa udAhR^itaH || 121|| mayAsyopakR^itaM pUrvaM mamApyeSha kariShyati | iti yaH kriyate sandhiH pratIkAraH sa uchyate || 122|| upakAraM karomyasya mamApyeSha kariShyati | ayaM chApi pratIkAro rAma\-sugR^iIvayoriva || 123|| ekArthAM samyag uddishya yAtrAM yatra hi gachchhataH | susaMhita\-prayANastu sandhiH saMyoga uchyate || 124|| Avayoryodha\-mukhyAbhyAM mad\-arthaH sAdhyatAmiti | yasmin paNaH prakriyate sa sandhiH puruShAntaraH || 125|| tvayaikena madIyo.arthaH samprasAdhyastv asAv iti | yatra shatruH paNaM kuryAt so.adR^iShTa\-puruShaH smR^itaH || 126|| yatra bhUmy\-eka\-deshena paNena ripurUrjitaH | sandhIyate sandhi\-vidbhiH sa chAdiShTa udAhR^itaH || 127|| sva\-sainyena tu sandhAnamAtmAdiShTa udAhR^itaH | kriyate prANa\-rakShArthaM sarva\-dAnAd upagrahaH || 128|| koshAMshenArdha\-koshena sarva\-koshena vA punaH | shiShTasya pratirakShArthaM parikraya udAhR^itaH || 129|| bhuvAM sAravatInAM tu dAnAd uchchhinna uchyate | bhUmy\-uttha\-phala\-dAnena sarveNa para\-bhUShaNaH || 130|| parichchhinnaM phalaM yatra pratiskandhena dIyate | skandhopaneyaM taM prAhuH sandhiM sandhi\-vichakShaNAH || 131|| parasparopakArastu maitrI sambandhakastathA | upahArashcha vij~neyAshchatvArashchaiva sandhayaH || 132|| eka evopahArastu sandhiretan mataM hi naH | upahArasya bhedAstu sarve \-\-nye maitra\-varjitAH || 133|| abhiyoktA balI yasmAd alabdhvA na nivartate | upahArAd R^ite tasmAt saMdhiranyo na vidyate || 134|| rAjAha \-\-bhavanto mahAntaH paNDitAshcha | tad atrAsmAkaM yathA\-kAryamupadishyatAm | dUradarshI brUte \-\-AH kimevamuchyate\? Adhi\-vyAdhi\-parItApAd adya shvo vA vinAshine | ko hi nAma sharIrAya dharmApetaM samAcharet || 135|| jalAntashchandra\-chapalaM jIvitaM khalu dehinAm | tathA\-vidhamiti j~nAtvA shashvat\-kalyANamAcharet || 136|| vAtAbhra\-vibhramamidaM vasudhAdhipatyam ApAta\-mAtra\-madhuro viShayopabhogaH | prANAstR^iNAgra\-jala\-bindu\-samAna\-lolA dharmaH sakhA paramaho paraloka\-yAne || 137|| mR^iga\-tR^iShNA\-samaM vIkShya saMsAraM kShaNa\-bha~Nguram | sajjanaiH sa~NgataM kuryAd dharmAya cha sukhAya cha || 138|| tan mama saMmatena tad eva kriyatAm | yataH \-\- ashvamedha\-sahasraM cha satyaM cha tulayA dhR^itam | ashvamedha\-sahasrAd dhi satyameva vishiShyate || 139|| ataH satyAbhidhAna\-divya\-puraHsaramanayorbhUpAlayoH kA~nchanAbhidhAnaH sandhirvidhIyatAm | sarvaj~no brUte \-\-evamastu | tato rAjahaMsena rAj~nA vastrAla~NkAropahAraiH sa mantrI dUradarshI pUjitaH | prahR^iShTa\-manAshchakravAkaM gR^ihItvA\, rAj~no mayUrasya saMnidhAnaM gataH | tatra chitravarNena rAj~nA sarvaj~no gR^idhra\-vachanAd bahu\-mAna\-dAna\-puraH\-saraM sambhAShitastathA\-vidhaM sandhiM svIkR^itya rAjahaMsa\-samIpaM prasthApitaH | dUradarshI brUte \-\-deva \! siddhaM naH samIhitam | idAnIM svasthAnameva vindhyAchalaM vyAvR^itya pratigamyatAm | atha sarve sva\-sthAnaM prApya\, manAbhilaShitaM phalaM prApnuvann iti | viShNusharmenoktaM \-\-aparaM kiM kathayAmi\, tad uchyatAm | rAja\-putrA UchuH \-\-Arya \! tava prasAdAt sakala\-rAjya\-vyavahArA~NgaM jAtam | tataH sukhino bhUtA vayam | viShNu\-sharmovAcha \-\-yadyapyevaM tathApyaparamapIdamastu | sandhiH sarva\-mahI\-bhujAM vijayinAmastu pramodaH sadA santaH santu nirApadaH sukR^itinAM kIrtishchiraM vardhatAm | nIti\-vAra\-vilAsinIva satataM vakShaH\-sthale saMsthitA vaktraM chumbatu mantriNAmaharaharbhUyAn mahAn utsavaH || 140|| anyachchAstu \-\- prAleyAdreH sutAyAH praNaya\-nivasatishchandramauliH sa yAvad yAval lakShmIrmurArerjalada iva taDin mAnase visphurantI | yAvat svarNAchalo.ayaM dava\-dahana\-samo yasya sUryaH sphuli~Ngas tAvan nArAyaNena pracharatu rachitaH sa~Ngraho.ayaM kathAnAm || 141|| kiM cha \-\- urvImuddAma\-sasyAM janayatu visR^ijan vAsavo vR^iShTimiShTAm iShTaistraiviShTapAnAM vidadhatu vidhivat prINanaM vipra\-mukhyAH | AkalpAntaM cha bhUyAt sthira\-samupachitA sa~NgatiH sajjanAnAM niHsheShaM yAntu shAntiM pishuna\-jana\-giro duHsahA vajra\-lepAH || 142|| aparaM cha \-\- shrImAndhavalachandro.asau jIyAn mANDaliko ripUn | yenAyaM sa~Ngraho yatnAl lekhayitvA prachAritaH || 143|| iti hitopadeshe sandhirnAma chaturthaH kathA\-sa~NgrahaH || samAptashchAyaM hitopadeshaH || ##